Kỳ công khôi phục
Những năm qua, nhiều nhà nghiên cứu tìm đến xã Vân Canh (huyện Hoài Đức) để tìm hiểu tranh Kim Hoàng, nhưng đều thất vọng. Khởi phát từ khoảng giữa thế kỷ 18, tranh Kim Hoàng từng có một thời thịnh hành trong đời sống người dân Hà Nội và các tỉnh lân cận. Tranh Kim Hoàng dùng ván khắc in lên giấy, dùng mực tàu và các màu có nguồn gốc tự nhiên. Màu trắng tạo từ thạch cao ngâm vào nước cho mềm, đánh cho nhuyễn. Phấn, chàm, xanh chàm từ mực tàu hòa với nước chàm. Mầu đỏ lấy từ son, mầu đen từ tro, rơm rạ, mầu xanh từ gỉ đồng, mầu vàng từ hoa dành dành... Người Kim Hoàng còn ninh cả da trâu bò trộn thêm vào để mầu được dính, bền hơn. Chủ đề của tranh Kim Hoàng rất đa dạng, từ tranh thờ, cho đến tranh về các đề tài lễ hội, cuộc sống, con vật... Nhưng trận lụt lịch sử vào năm 1915 khiến đê Liên Mạc bị vỡ, hầu hết các ván in tranh bị cuốn trôi. Đến năm 1945, hầu như không còn ai làm tranh Kim Hoàng nữa.
Vốn say mê những dòng tranh dân gian, nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu Hòa bị hút hồn bởi vẻ đẹp tranh Kim Hoàng. Điều mà chị thấy thích thú không chỉ ở những đề tài, mà ở cách thức làm tranh. Cũng là tranh khắc ván, nhưng người Kim Hoàng thường in nét đen, sau đó tô mầu. Bởi thế, tranh Kim Hoàng không đơn thuần là những ấn bản sản xuất hàng loạt. Mỗi bức lại có một sắc thái riêng, tùy thuộc tay nghề, cảm xúc của nghệ nhân khi phóng bút. Nhen nhóm ý tưởng khôi phục dòng tranh dân gian này, qua nhiều lần về Vân Canh và toàn thất bại, nhưng Nguyễn Thị Thu Hòa không nản chí. Chị tiếp tục mày mò tư liệu ở Bảo tàng Mỹ thuật, gặp gỡ các nhà sưu tập... Khi tìm được một số mẫu tranh, chị nhờ các nghệ nhân "đồ" lại tranh với kích thước như thật, từ bức tranh này, những nghệ nhân điêu khắc sẽ khắc lại trên những tấm ván gỗ. Tranh Đông Hồ chủ yếu là những đường nét to khỏe, tròn, còn tranh Kim Hoàng rất nhiều chi tiết tinh tế. Việc khắc một bức tranh, chẳng hạn như tranh Gà trống tốn rất nhiều công sức. Nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu Hòa phải phối hợp họa sĩ Nguyễn Đức Hòa dành hàng tháng trời mới phục chế xong một bản khắc.
Định hình xong cách phục chế ván khắc, thách thức tiếp theo là mầu tranh. Tranh Kim Hoàng được gọi là "tranh đỏ", do in, vẽ trên nền giấy nhuộm mầu đỏ. Nhưng màu đỏ của bức tranh cũ còn lưu giữ hôm nay là thứ mầu đã phôi pha bởi thời gian, tìm được mầu tranh gốc là hết sức khó khăn. Nguyễn Thị Thu Hòa lại về Vân Canh, đem theo những tờ giấy được làm với mười sắc độ đỏ khác nhau. Vân Canh không còn người làm tranh, nhưng vẫn còn một số cụ cao niên giữ ký ức về những bức tranh xưa. Nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu Hòa cho biết: "Mình đọc bao nhiêu sách về tranh rồi, nhưng khi đi khảo sát vẫn thấy bất ngờ. May mà không chỉ căn cứ vào sách vở để làm tranh. Riêng với gam mầu của giấy tranh Kim Hoàng thì mình hỏi năm người, cả năm đều thống nhất chọn gam đỏ vàng". Sau nhiều nỗ lực, toàn bộ quy trình làm tranh từ ván khắc, giấy, mầu giấy... đã được khôi phục thành công. Vẫn còn một chút khó khăn trong khôi phục mầu, nhưng theo nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu Hòa, việc này hoàn toàn có thể khắc phục trong thời gian tới.
Hướng đến sống lại làng nghề
Nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu Hòa vừa đấu giá thành công để mua được một cuốn sách quý về tranh dân gian Việt Nam từ nước Pháp. Cuốn sách có chụp 60 mẫu tranh Kim Hoàng, phần lớn là những mẫu không còn được biết đến ở Việt Nam. Kỹ thuật khôi phục tranh Kim Hoàng không còn là trở ngại, chị sẽ dần dần phục chế hết các mẫu này. Nhưng nhà sưu tập Thu Hòa trăn trở, nếu chỉ khôi phục kỹ thuật và in ra tranh thì không giải quyết được vấn đề. Phải làm sao chính những người dân ở Kim Hoàng - Vân Canh phải biết làm nghề, phải bán được tranh, tương tự những gì làng Đông Hồ (Bắc Ninh), làng Sình (Huế) đang làm. Đây là thách thức rất lớn, trước hết bởi làng Kim Hoàng mất nghề đã sáu, bảy mươi năm, ngoài vài người cao tuổi, người dân Kim Hoàng không ai còn khái niệm gì về dòng tranh này. Nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu Hòa cho biết: "Tôi sẵn sàng dạy lại kỹ thuật làm tranh cho người dân. Nhưng nếu không có người mua tranh, người dân không có thu nhập thì cũng chẳng ai muốn học. Vì vậy, tôi nghĩ phải gắn kết với du lịch. Để làm được điều này, cần kết nối những di tích hiện có của địa phương với bảo tàng về tranh dân gian, khu trưng bày, trình diễn nghề làm tranh... Cần có hạ tầng hấp dẫn để khi đến đây, người ta có thể tìm hiểu, mua tranh. Hơn nữa, cần có những sáng tác mới trên nền truyền thống để phục vụ nhu cầu xã hội đương đại. Một mình tôi thực hiện thì rất khó, cần có sự tham gia của chính quyền, ngành văn hóa".
Mới đây, nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu Hòa đã về làm việc với UBND xã Vân Canh để bàn biện pháp khôi phục nghề tranh Kim Hoàng. Chính quyền xã Vân Canh rất ủng hộ ý tưởng này. Nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu Hòa cho biết sẵn sàng bỏ ra một khoản vốn đầu tư. Nhưng sẽ còn nhiều việc phải làm, nhất là làm sao hài hòa lợi ích các bên. Để sống dậy nghề tranh Kim Hoàng sẽ là một dự án dài hơi. Tuy nhiên, có nhiều cơ sở để kỳ vọng, khi một kỹ thuật làm tranh thất truyền nay đã bước đầu được khôi phục thành công.
