Bạn đọc ở miền nam quen gọi là ông nhà văn hóa, Nhà Nam Bộ học, một cuốn từ điển sống về Nam Bộ đầy chân chất, hiền lành và tính cách khoa học như thuở đất trời Nam Bộ trong Hương rừng Cà Mau trước năm 1961. Ông là người nghiên cứu, khảo cứu có nhiều công trình văn hóa, địa chí về Nam Bộ, để lại dấu ấn sâu nặng trong lòng công chúng.
Trước khi ngã bệnh, nhà văn Sơn Nam đã sang tuổi 83. Trước đó, ông vừa bị một tai nạn giao thông cho nên rất yếu, tự mình khó đi lại được. Khi đồng nghiệp đến thăm, ông nằm trên giường tiếp chuyện một cách khó khăn, song điều ai cũng vui là qua nụ cười móm mém ánh lên "nét" rất Sơn Nam, hóm hỉnh và tinh nghịch. Ông từng tâm sự: Một người thật sự muốn đến và đi khắp mọi vùng đất Nam Bộ, là phải đi từ ngọn nguồn của đường nét văn hóa Nam Bộ bao la, để hiểu, để nghĩ suy cho đúng; cho nên từ khi cầm bút tới nay ngoài 80, vẫn không từ bỏ ý định đó.
Trong chín năm kháng chiến chống thực dân Pháp, nhà văn Sơn Nam lăn lộn khắp rừng U Minh và vùng tứ giác Long Xuyên; vừa hoạt động trong vùng, vừa đi và viết. Ðây là những năm tháng ông cảm nhận sâu sắc những phẩm chất quý giá của người dân Nam Bộ như: hồn nhiên, trung thực, chất phác, hào sảng và tình nghĩa, dung hòa. Chả vậy mà, năm 1952, tập truyện vừa đầu tiên Bên rừng Cù lao Dung và Ký sự Tây đầu đỏ nhận giải nhất, nhì của giải thưởng Văn nghệ Cửu Long do Ủy ban Kháng chiến Hành chính Nam Bộ tổ chức. Qua những tác phẩm đầu tay này, nhà văn Sơn Nam khắc họa hình ảnh về những người nông dân tham gia kháng chiến bằng lối hành văn giản dị, gần gũi với nhiều nét của phương ngữ Nam Bộ. Phong cách Sơn Nam đặc sắc là thế!
Sau Hiệp định Giơ-ne-vơ năm 1954, đất nước bị chia cắt thành hai miền, Sơn Nam ở lại miền nam. Rồi ông bị giam vào cái gọi là Trung tâm Cải huấn - ngụy quyền Ngô Ðình Diệm khi chúng áp dụng chính sách trả thù những người kháng chiến cũ. Khi được chính quyền Sài Gòn trao trả tự do, ông tham gia viết bài cho các tờ báo có xu hướng yêu nước, mà tại miền nam hay gọi: "thân cộng" như "Nhân Loại", "Lẽ Sống", "Tiếng Chuông". Ðây là thời kỳ nhà văn Sơn Nam thật sự tìm và chọn chí hướng sáng tác cho mình, với những đề tài dã sử để né tránh sự đàn áp của chính quyền nhưng vẫn gửi gắm được tình cảm yêu nước và ngợi ca chí khí bất khuất, oai hùng của dân tộc, con người Việt Nam.
Ngoài sáng tác văn học, một loại hình sáng tác khác của Sơn Nam cũng để lại dấu ấn sâu sắc và giá trị về mặt lịch sử, địa lý, văn hóa, xã hội của vùng đất Nam Bộ như: Lịch sử Khẩn hoang miền Nam, Văn minh Miệt vườn Gia Ðịnh xưa, Bến Nghé xưa, Miền Nam đầu thế kỷ XX, Thiên Ðịa Hội và
Cuộc Minh Tân, Phong trào Duy Tân Bắc - Trung - Nam... Sơn Nam viết: Lịch sử Nam Bộ là lịch sử của công cuộc khẩn hoang trường kỳ và tự lực. Ý thức khẩn hoang mở đất ăn sâu vào máu thịt tôi. Ðời ông nội rồi đời cha tôi lo khẩn hoang mở đất, nên những trang viết của tôi dành cho việc khẩn hoang mở đất và là sở trường của tôi.
Ngày miền nam giải phóng, Sơn Nam trở thành hội viên Hội Nhà văn Việt Nam. Ông vẫn tiếp tục đi, sáng tác nhiều tiểu thuyết và truyện vừa như: Chuyện tình một người thường dân, Ngôi nhà mặt tiền, Âm dương cách trở... cũng như nhiều thể loại khảo cứu, văn hóa dân dã khác giúp người Nam Bộ dễ tiếp thu nét văn hóa đặc sắc của mình. Nhà văn Sơn Nam cho chúng tôi xem bản thảo cuốn sách vừa mới hoàn thành bốn tập hồi ký: Từ U Minh đến Cần Thơ, Ở chiến khu 9, 20 năm giữa lòng đô thị và Bình An. Ðây không chỉ là chuyện kể về cuộc đời một con người, mà còn phản ánh một giai đoạn lịch sử của quê hương vùng đất Nam Bộ.
Năm năm nay, một số tác phẩm của Sơn Nam được các nhà làm phim dựng thành phim như: Cây huê xà (Hãng phim TFS, Ðài truyền hình TP Hồ Chí Minh, 2002), Mùa len trâu (hợp tác của Hãng phim Giải phóng Việt Nam, và ba bên Production - Pháp và Novak - Bỉ, 2003). Bộ phim Mùa len trâu đã giành được giải cao trong các Liên hoan phim tại Bra-xin, Thụy Sĩ, Pháp, Bắc Mỹ (tại Chi-ca-gô) và Liên hoan phim châu Á - Thái Bình Dương...
Cuộc đời nhà văn Sơn Nam là nối kết của những chuyến đi bộ, du nhập thực tế, những nghiên cứu điền dã sâu để thành triết lý văn hóa Nam Bộ. Nhiều năm trời, lúc còn khỏe ông đã rong ruổi khắp mọi nẻo đường các vùng quê, mà theo ông đi là một kiểu đọc sách trực tiếp vào đời mình. Ði để hiểu, để cảm nhận cảnh vật, con người từ hơi thở cuộc sống tới ngôn từ miền nam, để rồi gửi gắm cảm xúc của mình vào những trang viết đó.
