Tháng 7, tôi về thăm đền Bà Hải. Đường vào di tích được đầu tư khang trang, sạch đẹp mang tên đường Hoàng Sa. Bạn cũng có thể đi bên đường Trường Sa để rẽ qua đường Mạc Đỉnh Chi vào thăm di tích. Ngay đầu cửa biển Kỳ Ninh, đền thờ Chế Thắng phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu nằm bình yên trong khuôn viên đầy bóng cây xanh mát, bốn bề là cát. Những bậc tam cấp dẫn bước chân tôi về nơi điện thờ - nơi dấu tích thời gian đã phủ dày di tích. Tôi dừng nơi bia đá, đọc lại 2 trong 10 kế sách trị nước an dân trong “Kê minh thập sách” mà bà đã dâng lên Vua Trần Duệ Tông: “Bền gốc nước, trừ kẻ bạo thì dân chúng được yên. Giữ nếp xưa, phiền nhiễu nên bỏ thì triều cương không rối…”. Điều kỳ lạ như huyền thoại về cuộc đời bà Nguyễn Thị Bích Châu, di tích nằm ngay cửa biển, bốn bề là cát, nhưng quá đỗi yên bình. Nơi đây, mỗi ngày đều có người dân, du khách đến tham quan, vãn cảnh và thắp một nén hương, tỏ lòng thành kính đối với công lao, ân đức của “Nữ trung hào kiệt”.
Sử sách ghi lại, Chế Thắng phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu, tên thật là Nguyễn Cơ, tự Bích Châu, quê ở huyện Hải Hậu (Nam Định). Bà là con gái của vị đại thần họ Nguyễn rất mực thanh liêm và bà Phạm phu nhân. Từ nhỏ cho đến khi trưởng thành, bà được cha mẹ truyền dạy chu đáo về văn chương, đạo lý và võ thuật, cung kiếm. Là người tài sắc vẹn toàn, bà được Vua Trần Duệ Tông tuyển vào cung, sau này phong làm quý phi và được nhà vua sủng ái. Là người thông tuệ, lại luôn lo lắng cho sự an nguy xã tắc, trong bối cảnh đất nước còn nhiều rối ren, chính sự chưa yên, lòng dân bất ổn, bà đã dâng lên Vua Trần Duệ Tông (1336-1377) bản “Kê minh thập sách” gồm 10 điều trị nước an dân. Năm 1377, biên giới phía nam Đại Việt bị giặc quấy rối, Vua Trần Duệ Tông đem quân đi đánh Chiêm Thành, bà xin đi theo để hộ giá. Trên đường chinh phạt, do bị trúng kế của quân địch, các viên tướng của nhà vua lần lượt tử trận, khi đó bà Bích Châu đã thân chinh đứng ra chỉ huy đạo quân bảo vệ nhà vua. Không may bà bị trúng mũi tên tẩm độc, vết thương quá nặng, bà trút hơi thở vào giờ Tý, ngày 11/2/1377 (Đinh Tỵ). Sau đó, linh cữu bà được đưa về Thăng Long theo đường biển. Tuy nhiên, đến cửa biển xã Kỳ Ninh (thuộc thị xã Kỳ Anh hiện nay- PV) thì gặp mưa to gió lớn, không thể đi tiếp được, Vua Trần Phế Đế (người kế vị Vua Trần Duệ Tông vừa mất) liền xuống chiếu cho quan quân an táng linh cữu của bà tại đây và lập miếu để nhân dân thờ phụng, hương khói.
Đến năm 1470, Vua Lê Thánh Tông đi đánh giặc Chiêm Thành, đến cửa biển Kỳ Ninh phát hiện ngôi miếu, biết được câu chuyện đánh giặc của bà Bích Châu, đã đề tặng bà bốn chữ “Nữ trung hào kiệt” dán lên bài vị và làm lễ cầu mong hương linh quý phi trợ sức. Sau khi thắng trận trở về, Vua Lê Thánh Tông hạ chiếu lập đền, cấp ruộng tế và người trông coi, sắc phong cho bà là Chế Thắng. Kể từ đó, đền được gọi là Chế Thắng phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu.
Đền thờ Chế Thắng phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu được xây dựng trên một cồn cát rất rộng vào thế kỷ 14, bao gồm khu cổng chính với đền miếu ông Quan Tả, nhà Quan Tả và tam quan. Khu vực điện thờ chính của đền bao gồm ba tòa: Thượng điện, trung điện và hạ điện được kết nối với nhau theo kiểu chữ Công. Trải qua các triều đại phong kiến, Nguyễn Thị Bích Châu đã được nhiều sắc phong như Chế Thắng phu nhân, nhân dân tôn bà là Loan Nương Thánh Mẫu hay Mẫu Kỳ Anh. Năm 1991, đền thờ được Bộ Văn hóa - Thông tin công nhận Di tích lịch sử và Danh lam thắng cảnh cấp quốc gia.
Vào ngày 11-12/2 (âm lịch) hằng năm, người dân Hà Tĩnh cũng như đông đảo du khách thập phương lại tìm về nơi đây để dâng hương, tế lễ, tưởng nhớ Thánh Mẫu và cầu bình an. Để phát huy giá trị của di tích này, chính quyền địa phương đang từng bước kêu gọi nhà đầu tư để xây dựng nơi đây thành khu du lịch tâm linh, sinh thái, trải nghiệm làng nghề và nghỉ dưỡng. Đầu năm 2023, Ban quản lý Di tích lịch sử danh thắng cấp quốc gia Đền thờ Chế Thắng phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu tổ chức khánh thành và đưa vào vận hành dự án cầu và bến thả hoa đăng tại Đền thờ Chế Thắng phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu - đúng dịp lễ giỗ lần thứ 646 ngày mất của Chế Thắng phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu (1377 - 2023).
Gần 700 năm tồn tại, trải qua bao biến cố của lịch sử, chiến tranh và thiên tai, nên kiến trúc của đền thờ đã phần nào bị mai một, nhưng những giá trị về lịch sử, văn hóa nơi này vẫn còn mãi trước thời gian ■
