Tiếp khách trong ngôi đình rộng rãi, khang trang nhưng vẫn đậm nét xưa cũ, ông Lê Văn Mười, Phó Ban Trị sự đình Bình Thủy, tự hào khi giới thiệu cho chúng tôi về từng cây cột, từng món đồ… Ông bảo, nằm trong quần thể làng cổ Long Tuyền, đình Bình Thủy là niềm tự hào về truyền thống văn hóa tín ngưỡng của vùng đất, con người "Tây Đô".
Ngôi đình hơn trăm năm tuổi này được biết đến là công trình có giá trị về kiến trúc, nghệ thuật cổ truyền của người Việt giai đoạn khẩn hoang vùng Tây Nam Bộ vào thế kỷ 19. Trải qua bao thăng trầm, bể dâu, đình vẫn lưu giữ được những nét kiến trúc đặc sắc mang đậm bản sắc của đất và người miền Tây Nam Bộ.
Theo người dân làng cổ Long Tuyền, đình Bình Thủy còn có tên gọi khác là "Long Tuyền Cổ Miếu". Từ thuở khai mở đồng bằng sông Cửu Long (cuối thế kỷ 17, đầu thế kỷ 18), cả vùng đất rộng lớn này chỉ mới hình thành một số làng như: Tân An ở rạch Cần Thơ; Thới An ở Ô Môn; Bình Thủy ở rạch Bình Thủy... Làng được hình thành rồi đến chợ, cầu, đường và tất nhiên không thể thiếu các công trình văn hóa, tâm linh.
Đình Bình Thủy cũng ra đời từ đó, sớm trở thành nơi thờ tự những vị thần được vua phong sắc, những người có công với đất nước và là công sở hành chính của làng cũng như là nơi hội họp của người dân khi có lễ hội.
Tương truyền, vào năm Giáp Thìn (1844), bão lụt hoành hành dữ dội ở làng Long Tuyền. Nhà cửa, ruộng vườn tan tác, nhân dân đói rách. Sau thiên tai, dân chúng trở về làng gây dựng lại từ đầu. Nhờ chăm chỉ, chịu thương, chịu khó và mưa thuận, gió hòa mà cuộc sống mọi người ngày thêm sung túc. Sau đó, dân làng lập một ngôi đình bằng gỗ, lợp lá tại vàm rạch Bình Thủy.
Đến năm 1852, quan Khâm sai đại thần Huỳnh Mẫn Đạt đang trên đường tuần du qua sông Hậu thì gặp một trận cuồng phong lớn. Ông cho thuyền trú tại một cù lao (nay được gọi là cồn Linh). Nơi đây sóng yên gió lặng. Khi thuyền được bình an, Khâm sai đại thần lên bờ tham quan cảnh vật, tìm hiểu dân tình.
Trước mắt ông là dòng sông nước chảy êm đềm, cảnh vật tươi đẹp, hoa màu tốt tươi, dân chúng an cư lạc nghiệp. Ông đặt tên cho nơi này là làng Bình Thủy. Về triều, ông dâng sớ lên vua trình qua sự việc. Vua Tự Đức thuận tình phê sắc phong "Bổn Cảnh Thành Hoàng" cho làng Bình Thủy vào ngày 29/11 năm Nhâm Tý (1852). Khi được phong sắc thần, người dân phấn khởi đóng góp công sức, của cải xây cất lại đình làng.
Ông Lê Văn Mười cho biết thêm, năm 1904, quan Tri phủ Nguyễn Đức Nhuận và Cai tổng Lê Văn Noãn thấy đình xuống cấp, nên dời đình cất ở ngã tư Bé, trên sở đất của làng rộng 2,9ha. Chẳng may quan Tri phủ qua đời khiến công việc xây dựng đình bị đình trệ. Năm 1909, ông Hương cả Nguyễn Doãn Cung và Hương chủ Dương Lập Cang xây dựng lại ngôi đình tại chỗ cũ ở vàm rạch Bình Thủy do ông Huỳnh Trung Trinh thiết kế. Công cuộc xây dựng bắt đầu từ ngày 12/7/1909 đến năm 1910 thì hoàn thành và tồn tại đến ngày nay…
Ngày nay, khi tham quan đình Bình Thủy, du khách sẽ ấn tượng bởi cổng tam quan to đẹp có hàng chữ "Long Tuyền Cổ Miếu". Lối dẫn vào đình qua hai cổng, giữa có bức phù điêu, mặt ngoài chạm nổi hình rồng, mặt trong chạm nổi kỳ lân. Khuôn viên đình khá rộng, cây cảnh xanh tốt. Mái đình lợp ngói, dọc trên bờ nóc, tượng một đôi rồng uốn lượn tranh lấy quả châu. Quanh gác mái, tượng các vị thần tiên, kỳ lân. Nội thất của đình cao ráo, thoáng mát, có 6 hàng cột tròn to, chân hơi choãi ra giúp cho tổng thể kiến trúc càng thêm vững chắc.
Đại diện đình Bình Thủy cho biết, các hàng cột này có từ khi mới xây đình. Gỗ được đặt ở miền ngoài, thả trôi theo dòng nước hằng tháng ròng mới vào được đến làng Long Tuyền. Các bộ vì kèo được kết cấu chặt chẽ phân chia mái thành năm phần liên tiếp theo lối "thượng lầu, hạ hiên" tương ứng năm gian điện thờ bên dưới và hai dãy hành lang nội bộ hai bên. Trên các thanh xà ngang dưới mái đình là các hoành phi, liễn đối trải từ tiền đến hậu đình. Các hoa văn với nét khắc tinh xảo, sắc nhũ vàng lấp lánh nổi bật trên nền đen của gỗ hoặc đỏ thẫm của sơn son.
Theo Trưởng Ban Trị sự đình Bình Thủy, Phạm Văn Huế, hằng năm, đình có hai kỳ lễ hội lớn được tổ chức long trọng là Thượng điền và Hạ điền. Trong đó, lễ Thượng điền được xem là một trong những lễ hội lớn nhất ở khu vực đồng bằng sông Cửu Long, diễn ra trong ba ngày 12, 13 và 14 tháng 4 âm lịch. Trong những ngày này, khách thập phương, dân làng các dân tộc tấp nập về dự lễ. Lễ Hạ điền được tổ chức vào ngày 14 tháng Chạp, nghi lễ diễn ra như ngày đầu của lễ Thượng điền, gồm tế lễ, thay khăn sắc thần, cúng thần, hát tuồng...
Trong dòng chảy cuộc sống hiện đại, những lễ hội cổ truyền ở đình Bình Thủy vẫn luôn được chú trọng gìn giữ. Với những giá trị văn hóa đặc sắc, ngày 5/9/1989, đình Bình Thủy được Bộ Văn hóa-Thông tin ban hành Quyết định công nhận là Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia.
