1. Cuối năm, gió buốt lạnh những triền đê. Chúng tôi rẽ về làng Vân Canh - Hoài Đức, Hà Nội. Ông Đặng Đình Trung, ông Nguyễn Sỹ Tiến và họa sĩ Nguyễn Phương Đức miệt mài bên những khuôn tranh, giấy mầu đỏ rực. Cạnh đó, những bức tranh gà, tranh lợn Kim Hoàng bày la liệt.
Hơn 70 năm nay, tranh Kim Hoàng đã không còn hiện hữu trong đời sống. Nói cách khác, dòng tranh độc đáo này đã thất truyền. Nhiều cao niên làng Vân Canh kể lại, tranh Kim Hoàng bị mất rất nhiều bản khắc từ năm 1915, khi làng bị trận lụt rất lớn. Quãng năm 1945, vì mất mùa, đói kém nên chẳng ai để ý đến tranh nữa, vì thế, tranh dân gian Kim Hoàng chính thức không còn xuất hiện. Kể từ ấy, những hình ảnh hiếm hoi chỉ còn trong sách cũ. Trên mạng, những bức tranh tiêu biểu như tranh gà, tranh lợn cũng chỉ nhỏ xíu như con tem.
Ông Sỹ Tiến cho biết, đây là dự án phục hồi do bà Nguyễn Thị Thu Hòa - Giám đốc Bảo tàng Gốm sứ Hà Nội cùng các cộng sự thực hiện. Vì ở Vân Canh chẳng còn bản khắc, cũng chẳng ai biết nghề làm tranh, nên mấy tháng trước, ông Tiến được sang làng Đông Hồ, Bắc Ninh làm quen với giấy, mực, với việc in tranh… Vài tuần ăn, ở trực tiếp, được các nghệ nhân hướng dẫn, ông quen dần với công việc. Mặc dù tranh Đông Hồ in sấp, bao nhiêu mầu bấy nhiêu lượt in; còn tranh Kim Hoàng được cho là theo lối in ngửa, chỉ in lấy nét sau đó mới tô mầu nhưng vì thời gian đứt đoạn quá lâu, nên việc làm quen với các kỹ thuật in tranh, cách cầm, cách cuộn một tờ giấy cũng giúp bàn tay của ông Tiến trở nên uyển chuyển hơn. Đến nay, ông đã có thể tham gia nhiều công đoạn cũng như có thể trình diễn để mọi người hiểu hơn về tranh Kim Hoàng.
Ngày 11-12-2016 đánh dấu sự kiện đáng nhớ: Tranh dân gian Kim Hoàng chính thức ra mắt công chúng Thủ đô cùng những người nước ngoài ở Hà Nội trong Liên hoan Ẩm thực do Cục Phục vụ Ngoại giao đoàn (Bộ Ngoại giao) chủ trì tổ chức (trước đó mới xuất hiện trong một vài triển lãm). Những bức tranh gà, tranh lợn nổi tiếng của dòng tranh Kim Hoàng được ông Sỹ Tiến và họa sĩ Phương Đức in trực tiếp tại liên hoan đã thu hút nhiều người quan tâm. Nó cho thấy tranh dân gian Kim Hoàng đang sống lại cả một quá vãng vàng son.
2. Bây giờ, với sự giúp đỡ của dân làng Kim Hoàng và UBND xã Vân Canh, tại cái nôi của tranh Kim Hoàng đã có một khu vực để các nghệ nhân, họa sĩ sản xuất những bức tranh Kim Hoàng phục vụ nhân dân dịp Xuân Đinh Dậu. Dù còn hoạt động khiêm tốn tại nhà truyền thống thôn Kim Hoàng, trong diện tích khoảng 25 m² và khoảng sân trước mặt, nhưng đó là tín hiệu cho thấy những đứt gãy trong dòng tranh dân gian Kim Hoàng đang được nối lại.
“Rất vất vả và gian nan”, bà Thu Hòa, chủ dự án khôi phục Tranh dân gian Kim Hoàng không giấu giếm. Từ việc tìm tư liệu cho tới tìm kiếm các nghệ nhân, hay những người dân có chút hiểu biết về cách in tranh Kim Hoàng, tất cả đều khó khăn. Rồi chọn loại giấy gì cho phù hợp với dòng tranh này, mực mầu ra sao, bài thơ chữ Hán trên tranh khắc thế nào…?
Thời gian tới, bên cạnh những bức tranh đã khôi phục thành công, bà Thu Hòa cùng các cộng sự mong muốn sẽ khôi phục thêm khoảng 50 bức nữa. Đây là những mẫu tranh được khôi phục theo cuốn “Imagerie populaire Vietnamienne” của Pháp, phần lớn là tranh sinh hoạt của con người, các tích truyện, chỉ có bốn mẫu là gà và lợn, được in trên nền cam đỏ đặc trưng, nét vẽ thanh mảnh, mộc mạc. Thường tô thêm ba mầu sắc, trắng tinh, xanh lá cây nhạt, hồng tím. Mầu sắc nền tranh trong tư liệu là mầu cam, nhưng là mầu theo thời gian đã bị phai. Trong khi đó, tranh Kim Hoàng còn gọi là tranh Đỏ, mầu đỏ là mầu của Tết nhất, hội hè, xưa người dân hay mua vào dịp Tết để treo cho may mắn, bình an. Dự án cũng có tham vọng phối hợp các họa sĩ tranh khắc gỗ nổi tiếng ở Việt Nam để sáng tạo thêm những mẫu tranh Kim Hoàng mới.
Dẫu còn gian nan, nhưng xuân này, tranh gà, tranh lợn nổi tiếng của dòng tranh Kim Hoàng sẽ khiến những người trân quý “mầu dân tộc” cảm thấy ấm lòng…
 |
