Ngày nay, nhiều lớp trầm tích của thời gian đã phủ lên con đường Thiên lý xưa, nhưng đâu đó vẫn còn lại những dấu tích cũ, gợi nhắc những câu chuyện oai hùng. Trước khi hệ thống đường thuộc địa hình thành dưới thời Pháp thuộc, các triều đại phong kiến Việt Nam đã cho xây dựng một mạng lưới giao thông thông suốt từ bắc vào nam với tên gọi là đường Thiên lý - hay còn gọi là đường Cái Quan để tiện quản lý, thông thương và liên lạc giữa các vùng miền. Đây không chỉ là con đường vận chuyển hàng hóa mà còn đóng vai trò quan trọng trong các cuộc chinh phạt, mở cõi, thống nhất đất nước.
Đèo Tam Điệp - Cửa ải chiến lược trên đường Thiên lý
Là những con đường đất men theo làng mạc, xuyên qua rừng núi hiểm trở, nhưng đường Thiên lý chính là nền móng đầu tiên cho hệ thống đường bộ Việt Nam ngày nay. Do điều kiện giao thông khó khăn, cứ khoảng 15-20 km lại có một nhà trạm để làm chỗ nghỉ chân cho người đi đường. Những quán trọ, chợ dọc đường dần dần hình thành, tạo nên sự giao lưu kinh tế-văn hóa giữa các vùng miền.
Nhắc đến đường Thiên lý, không thể bỏ qua một trong những điểm hiểm yếu nhất - đèo Tam Điệp (hay còn gọi là đèo Ba Dội). Đây là ranh giới tự nhiên giữa hai vùng đồng bằng lớn: Thanh Hóa và Ninh Bình, vừa là cửa ngõ giao thương quan trọng, vừa là vị trí quân sự chiến lược qua nhiều thời kỳ.
Theo Đại Nam nhất thống chí, đèo Tam Điệp có ba ngọn núi cao, trong đó ngọn giữa là ranh giới tự nhiên giữa hai tỉnh. Từ trên đỉnh cao nhất, có thể nhìn bao quát một vùng rộng lớn với những dãy núi đá vôi dựng đứng cao từ 117-135m, xen lẫn các thung lũng và đồng bằng. Nhìn về phía nam, đường Thiên lý băng qua một đỉnh đèo thấp hơn khoảng 90m, rồi dẫn vào đồng bằng Thanh Hóa. Hướng ra bắc, con đường men theo những thung lũng nhỏ để mở lối ra vùng đất Ninh Bình, Nam Định.
Điều đáng chú ý là phía bắc đèo Tam Điệp có một cửa ải tự nhiên mà người dân địa phương gọi bằng những cái tên dân dã như "Lỗ Đó", "Miệng Đó", "Kẽm Đó". Đây là khe núi hẹp, chỉ rộng chừng 9m, tạo thành thế hiểm trở giống như miệng một cái đó đơm cá khổng lồ. Suốt chiều dài lịch sử, đây là vị trí trọng yếu để kiểm soát dòng người và quân đội qua lại giữa hai miền.
Từ xa xưa, bất kỳ đạo quân nào muốn tiến vào Thanh Hóa từ phương bắc đều phải đi qua Tam Điệp. Cuối thế kỷ 18, đại quân Tây Sơn dưới sự chỉ huy của Nguyễn Huệ đã hành quân thần tốc đến Tam Điệp, lập đại bản doanh, rồi từ đây tiến thẳng ra bắc đánh tan quân Thanh trong trận Ngọc Hồi-Đống Đa. Bước chân thần tốc của đoàn quân người anh hùng áo vải từng vọng vang trên chính con đường Thiên lý này.
Những ký ức chưa phai mờ
Dù ngày nay Quốc lộ 1A đã thay thế phần lớn con đường Thiên lý xưa, nhưng vẫn còn những đoạn đường cũ nằm cách xa tuyến đường hiện đại. Chẳng hạn, đoạn từ Dốc Xây qua đèo Tam Điệp, hay tuyến từ Đền Dâu (Tam Điệp) đến Đền Sòng (Bỉm Sơn), vẫn còn những dấu vết của đường Thiên lý.
Ông Tống Văn Toán, gần 80 tuổi, sống ở Tam Điệp, nhớ lại: "Hồi nhỏ, tôi còn thấy con đường cũ đầy sỏi đá, hai bên cây cối rậm rạp. Nghe các cụ kể lại, ngày xa xưa đây là con đường nhộn nhịp lắm, nào là người gánh hàng, ngựa xe tấp nập, lính tráng đi qua, khách bộ hành ghé lại quán ven đường nghỉ chân. Tôi vẫn hay dẫn cháu ra mấy đoạn đường cũ, kể cho chúng nghe về những chuyện năm xưa, để chúng biết rằng quê hương mình từng là nơi chứng kiến bao nhiêu sự kiện lịch sử hào hùng của dân tộc".
Trong lòng những người yêu lịch sử, con đường ấy vẫn hiện hữu. Nó không chỉ là một tuyến giao thông mà còn là một phần ký ức của dân tộc. Và với những ai mang niềm hoài cổ, con đường Thiên lý vẫn luôn đợi chờ những bước chân trở về, để lắng nghe câu chuyện của ngày hôm qua.
