Hiện thực hóa một hệ sinh thái về không gian ngầm

Ùn tắc giao thông kéo dài, ô nhiễm môi trường, ngập lụt diễn biến phức tạp, thiếu bãi đậu xe và thiếu không gian công cộng đang trở thành những vấn đề “nóng”, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng sống của người dân và khả năng phát triển bền vững của Thành phố. Khi quỹ đất trên mặt đất ngày càng thu hẹp, việc mở rộng không gian phát triển theo chiều ngang gần như đã chạm ngưỡng thì khai thác không gian dưới lòng đất được xem là hướng đi tất yếu.

Không gian ngầm, vì thế, không chỉ là câu chuyện của những công trình kỹ thuật, mà đang trở thành một chiến lược phát triển đô thị dài hạn, gắn với tương lai của Thành phố Hồ Chí Minh trong vai trò một siêu đô thị hiện đại.

Nhiều dự án ngầm rời rạc, manh mún

Thực tế, vấn đề quy hoạch và phát triển không gian ngầm tại Thành phố Hồ Chí Minh không phải là câu chuyện mới. Khoảng 15 năm trước, nội dung này đã xuất hiện trong các định hướng quy hoạch đô thị. Tuy nhiên, trong suốt một thời gian dài, việc triển khai trên thực tế vẫn mang tính rời rạc, thiếu sự kết nối và chưa hình thành được một bức tranh tổng thể.

Các đồ án quy hoạch chưa làm rõ được mối quan hệ giữa không gian ngầm với mặt đất, chưa xác định rõ mạng lưới không gian ngầm gắn với giao thông công cộng, cũng như chưa định hình được vai trò của không gian ngầm trong hệ thống hạ tầng dịch vụ đô thị. Ở góc độ chính sách, dù đã có một số văn bản pháp lý, quy chuẩn và hướng dẫn quản lý, song các quy định này vẫn còn nhiều bất cập, thiếu đồng bộ và chưa theo kịp nhu cầu thực tiễn.

Trong quy hoạch đô thị, việc quy hoạch phát triển không gian ngầm là rất quan trọng, đặc biệt đối với đại đô thị như Thành phố Hồ Chí Minh. Không gian ngầm sẽ vừa là nguồn lực, vừa là tài nguyên để phát triển kinh tế-xã hội.

Đại biểu Quốc hội Trương Trọng Nghĩa

Những hạn chế ấy sớm bộc lộ khi Thành phố đối mặt với bài toán giao thông tĩnh ngày càng gay gắt. Từ năm 2008, khi các bãi giữ xe tại khu vực trung tâm rơi vào tình trạng quá tải nghiêm trọng, nhiều doanh nghiệp đã tiên phong đề xuất các dự án bãi đậu xe ngầm.

Có thể kể đến các dự án tại sân khấu Trống Đồng, công viên Lê Văn Tám, sân bóng công viên Tao Đàn và sân vận động Hoa Lư. Các dự án này được kỳ vọng không chỉ giải quyết nhu cầu đỗ xe mà còn kết hợp thương mại, dịch vụ và không gian công cộng. Thế nhưng, sau hơn một thập kỷ, kết quả lại khiến nhiều người không khỏi tiếc nuối. Ba trong số bốn dự án đã phải dừng triển khai, dự án còn lại vẫn loay hoay trong các thủ tục đầu tư, chưa có hồi kết rõ ràng.

Điển hình là dự án bãi đậu xe ngầm công viên Lê Văn Tám có tổng vốn đầu tư hơn 1.700 tỷ đồng, do Công ty cổ phần Không gian ngầm (IUS) thực hiện theo hình thức BOT, dự án có diện tích xây dựng ngầm 11.000m², gồm 4 tầng hầm, sức chứa hơn 2.000 xe máy và gần 1.300 ô-tô. Dự án được động thổ từ năm 2010, nhưng do vướng mắc kéo dài trong quá trình triển khai, đến tháng 10/2020, Thành phố buộc phải chấm dứt hợp đồng và thu hồi dự án.

Tương tự, hai dự án bãi đậu xe ngầm kết hợp thương mại tại sân vận động Hoa Lư (tổng vốn hơn 3.400 tỷ đồng) và sân bóng đá Tao Đàn (tổng vốn 1.055 tỷ đồng) cũng sớm “khép lại” vì nhà đầu tư không hoàn thành dự án, tiến độ chậm so với cam kết.

Nhiều ý kiến cho rằng, ngoài yếu tố năng lực nhà đầu tư, nguyên nhân sâu xa nằm ở cách tiếp cận chưa đúng bản chất của không gian ngầm. Việc chỉ xem không gian ngầm là bãi đậu xe độc lập, thiếu kết nối với giao thông công cộng và các hoạt động thương mại, dịch vụ khiến hiệu quả khai thác không cao, rủi ro lớn và khó thu hút đầu tư dài hạn.

Khoảng trống dữ liệu và những “điểm nghẽn” trong quản lý

Những bất cập trong phát triển không gian ngầm không chỉ đến từ dự án cụ thể, mà còn xuất phát từ các “điểm nghẽn” mang tính hệ thống. Trong báo cáo gửi Đoàn đại biểu Quốc hội Thành phố về công tác thực hiện các quy định pháp luật về quy hoạch đô thị và quy hoạch nông thôn giai đoạn 2010-2023, Ủy ban nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh đã thẳng thắn chỉ ra nhiều tồn tại.

Theo đó, nội dung quy hoạch không gian ngầm của Thành phố mới chỉ ở mức sơ bộ, còn thiếu dự báo nhu cầu phát triển và sử dụng không gian ngầm đô thị, cũng như thiếu quy định rõ ràng về phân vùng chức năng sử dụng không gian ngầm để xây dựng công trình. Thành phố cũng chưa triển khai đầy đủ công tác khảo sát, thu thập dữ liệu về không gian xây dựng ngầm.

Phát triển không gian ngầm Bến Thành sẽ mang lại nhiều giá trị lâu dài cho thành phố. Đầu tiên là giải quyết bài toán đậu xe góp phần hạn chế ùn tắc và cải thiện mỹ quan đô thị. Bên cạnh đó, việc tận dụng không gian dưới lòng đất sẽ tối ưu hóa sử dụng đất đô thị, cho phép tầng mặt đất trở thành công viên, quảng trường, không gian sinh hoạt cộng đồng hoặc thương mại-dịch vụ.

Tiến sĩ Trần Quang Thắng, Viện trưởng Viện Kinh tế và Quản lý Thành phố Hồ Chí Minh

Việc xây dựng cơ sở dữ liệu công trình ngầm gặp nhiều khó khăn do dữ liệu được quản lý bởi nhiều ngành khác nhau. Hạ tầng ngầm được xây dựng qua nhiều giai đoạn lịch sử, thiếu tài liệu lưu trữ đầy đủ. Trong khi đó, kinh phí dành cho việc khảo sát hiện trạng mạng lưới công trình ngầm còn hạn chế. Chính những yếu tố này khiến không ít dự án có thiết kế công trình ngầm rơi vào tình trạng vướng quy hoạch ngay từ khi chưa kịp triển khai.

Đây là một thực tế cho thấy, nếu không sớm xây dựng được một cơ sở dữ liệu chung, đồng bộ và một quy hoạch bài bản, việc phát triển không gian ngầm sẽ rất khó thoát khỏi cảnh “loay hoay”.

Sự thay đổi trong cách nhìn về không gian ngầm

Dù còn nhiều hạn chế, nhưng những năm gần đây, Thành phố Hồ Chí Minh đã bắt đầu chứng kiến những tín hiệu tích cực trong phát triển không gian ngầm, đặc biệt khi các dự án giao thông công cộng khối lượng lớn dần đi vào vận hành.

Ngày 9/3/2025, tuyến metro số 1 (Bến Thành-Suối Tiên) chính thức đi vào khai thác, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong phát triển hạ tầng đô thị. Lần đầu tiên, người dân Thành phố được trải nghiệm các nhà ga ngầm hiện đại như Bến Thành, Nhà hát Thành phố, Ba Son. Nhiều người dân ví von rằng, họ đã lần đầu tiên được “bước vào thế giới ngầm” ngay giữa lòng Thành phố.

Ở độ sâu hơn 30m dưới mặt đất, một không gian hiện đại, tiện nghi, được tổ chức khoa học đã hiện ra. Không chỉ là điểm dừng của metro số 1, ga ngầm trung tâm Bến Thành còn được quy hoạch trở thành trung tâm trung chuyển của nhiều tuyến metro khác trong tương lai như tuyến số 2 (Bến Thành-Tham Lương), tuyến số 3A (Bến Thành-Tân Kiên) và tuyến số 4 (Thạnh Xuân-Khu đô thị Hiệp Phước).

Ban Quản lý đường sắt đô thị Thành phố Hồ Chí Minh cho biết, ga trung tâm Bến Thành được thiết kế phù hợp với cảnh quan kiến trúc chung quanh và được xem là một trong những biểu tượng mới của Thành phố. Điều đặc biệt là biểu tượng ấy lại nằm dưới lòng đất, nơi trước đây ít khi được người dân hình dung là một phần quan trọng của đô thị.

Không chỉ dừng lại ở giao thông, Thành phố cũng đã quy hoạch các công trình ngầm xung quanh khu vực ga Bến Thành nhằm hướng tới sự kết nối đồng bộ đa phương thức, hình thành trung tâm dịch vụ, thương mại, giải trí trong tương lai. Đây được xem là bước chuyển đáng kể trong tư duy phát triển không gian ngầm, từ “làm riêng lẻ” sang “kết nối tổng thể”.

Bên cạnh đó, Dự án Xây dựng Nhà Văn hóa Thanh niên Thành phố Hồ Chí Minh vừa khởi công cũng cho thấy sự thay đổi rõ nét trong cách tiếp cận với không gian ngầm. Công trình được thiết kế với 4 tầng hầm, bố trí hơn 778 chỗ đậu xe. Không chỉ đáp ứng nhu cầu nội bộ, dự án còn dành gần một nửa công suất phục vụ đỗ xe công cộng cho khu vực lân cận, đồng thời định hướng kết nối với không gian ngầm và các nhà ga metro S13, S3 trong tương lai. Đây được xem là giải pháp thiết thực góp phần giảm tải giao thông cho khu trung tâm.

Thách thức trong không gian quy hoạch mới

Mặc dù chưa có một quy hoạch chi tiết, hoàn chỉnh về hệ sinh thái không gian ngầm, song Quyết định 1125/QĐ-TTg, ngày 11/6/2025 của Thủ tướng Chính phủ về phê duyệt Đồ án điều chỉnh Quy hoạch chung Thành phố Hồ Chí Minh đến năm 2040, tầm nhìn 2060 đã mở ra một định hướng lớn cho Thành phố.

Quy hoạch này nêu rõ định hướng phát triển không gian ngầm trên phạm vi toàn Thành phố. Theo đó, Thành phố khuyến khích phát triển không gian ngầm tại các khu vực phát triển đô thị, đặc biệt là khu vực trung tâm và các khu đô thị hiện hữu có kết nối giao thông công cộng ngầm, bãi đỗ xe, hầm đi bộ, nhằm tạo thành một hệ thống không gian ngầm hoàn chỉnh, giảm áp lực cho mặt đất.

Quy hoạch cũng đặt ra yêu cầu xây dựng các tuyến đường ngầm kỹ thuật, hào kỹ thuật trên các trục giao thông chính; nghiên cứu xây dựng không gian ngầm điều tiết, lưu trữ nước tại các khu vực trung tâm có nguy cơ ngập lụt cao. Theo kinh nghiệm quốc tế, tại các đô thị hiện đại, công trình ngầm thường chiếm khoảng 20-25% tổng số lượng công trình xây dựng.

Việc Thành phố Hồ Chí Minh định hướng phát triển không gian ngầm, giao thông ngầm là hướng đi tất yếu trong bối cảnh ùn ứ ngày càng gia tăng, hạ tầng hiện hữu không còn đáp ứng được. Công tác cũng cần sớm được triển khai khi việc di dời những công trình và việc giải tỏa đền bù khu vực trung tâm quá đắt đỏ thì việc tập trung vào phát triển những công trình giao thông ngầm là hướng đi hiệu quả, cấp thiết.

Tiến sĩ Võ Kim Cương, nguyên Phó Kiến trúc sư trưởng Thành phố Hồ Chí Minh

Quan trọng hơn, quy hoạch này đã khẳng định một tư duy mới: Đô thị hiện đại phải được nhìn nhận như một không gian đa tầng, trong đó tầng ngầm là “ranh giới phát triển cuối cùng”. Việc tích hợp không gian ngầm vào cấu trúc đô thị không chỉ giúp tăng tính bền vững mà còn nâng cao năng lực cạnh tranh của Thành phố. Đại biểu Quốc hội Trương Trọng Nghĩa cho rằng, trong quy hoạch đô thị, việc quy hoạch phát triển không gian ngầm là rất quan trọng, đặc biệt đối với đại đô thị như Thành phố Hồ Chí Minh. Không gian ngầm sẽ vừa là nguồn lực, vừa là tài nguyên để phát triển kinh tế-xã hội.

Tuy nhiên, để biến các định hướng này thành hiện thực, vẫn còn rất nhiều việc phải làm, từ hoàn thiện hành lang pháp lý, tháo gỡ vướng mắc về tài chính, kỹ thuật, đến việc lựa chọn các nhà đầu tư đủ năng lực và tầm nhìn dài hạn.

Phép thử cho tư duy phát triển đô thị

Các chuyên gia đều chung nhận định rằng, phát triển không gian ngầm là xu hướng tất yếu đối với Thành phố Hồ Chí Minh. Kiến trúc sư Ngô Viết Nam Sơn cho rằng, trong bối cảnh khu vực trung tâm đang thiếu nghiêm trọng không gian công cộng, phát triển không gian ngầm là giải pháp hiệu quả. Tuy nhiên, để có một “thế giới ngầm” hoàn chỉnh, Thành phố cần tính toán việc kết nối tầng ngầm của các công trình tư nhân vào không gian ngầm công cộng.

Tiến sĩ Phạm Viết Thuận, Viện trưởng Viện Kinh tế tài nguyên và môi trường Thành phố Hồ Chí Minh nhận định, nếu được triển khai hiệu quả, không gian ngầm không chỉ giải quyết bài toán giao thông tĩnh mà còn mở ra chuỗi động lực thúc đẩy kinh tế đô thị, thể hiện trình độ và tầm vóc của một thành phố hiện đại.

Trong khi đó, Tiến sĩ Henry Chin, Giám đốc Bộ phận Nghiên cứu châu Á-Thái Bình Dương của CBRE nhấn mạnh, để quy hoạch không gian ngầm hiệu quả, Thành phố cần sớm xây dựng cơ sở dữ liệu chung, đồng bộ về các công trình ngầm hiện hữu; khảo sát kỹ lưỡng điều kiện địa chất, thủy văn; đồng thời tìm kiếm các nhà đầu tư xứng tầm. Đề xuất xây dựng không gian ngầm 12,5ha tại khu vực Bến Thành của Vingroup gần đây cho thấy tiềm năng rất lớn của “thế giới dưới lòng đất”.

Tiến sĩ Võ Kim Cương, nguyên Phó Kiến trúc sư trưởng Thành phố Hồ Chí Minh cũng cho biết, việc Thành phố Hồ Chí Minh định hướng phát triển không gian ngầm, giao thông ngầm là hướng đi tất yếu trong bối cảnh ùn ứ ngày càng gia tăng, hạ tầng hiện hữu không còn đáp ứng được. Công tác cũng cần sớm được triển khai khi việc di dời những công trình và việc giải tỏa đền bù khu vực trung tâm quá đắt đỏ thì việc tập trung vào phát triển những công trình giao thông ngầm là hướng đi hiệu quả, cấp thiết.

Từ thực tiễn đến tầm nhìn, có thể thấy rằng, không gian ngầm không chỉ là lời giải cho bài toán hạ tầng, mà còn là phép thử quan trọng đối với tư duy quy hoạch, năng lực quản trị và quyết tâm phát triển bền vững của Thành phố Hồ Chí Minh trong hành trình vươn lên trở thành một siêu đô thị hiện đại của khu vực.