Hơn 20 năm trước, những cây trà hoa vàng đã có vô số dưới tán rừng tự nhiên ở các xã Bình Trung, Lương Bằng, Nghĩa Tá, Yên Phong… của huyện Chợ Đồn và một số xã huyện Bạch Thông. Khí hậu, thổ nhưỡng vùng đất này phù hợp để trà hoa vàng sinh trưởng, phát triển mạnh. Tuy nhiên, khi ấy cũng chỉ số ít người dân sử dụng lá và hoa của cây để đun nước uống chứ chưa biết về giá trị dược liệu quý của loài cây này. Thế rồi, thương lái tới thu mua cả cây trà hoa vàng đem bán làm cây cảnh. “Cơn bão” thu mua này khiến loài cây trà hoa vàng gần như bị tận diệt. Tuy nhiên, vài năm trở lại đây, khi tiềm năng, giá trị của trà hoa vàng được khẳng định thì loài cây này đã hồi sinh, được người dân trồng đại trà, mang lại giá trị kinh tế cao.
Nhận ra tiềm năng của cây trà hoa vàng, chị Dương Hương Ly tại xã Nghĩa Tá, huyện Chợ Đồn đã mày mò thử nghiệm trồng. Sau khi có những thành công bước đầu, chị mạnh dạn thành lập Hợp tác xã Nông lâm Nghĩa Tá, đứng ra chủ trì liên kết trồng trà hoa vàng với các hộ dân. Hợp tác xã đầu tư xây dựng xưởng sấy trà bằng năng lượng mặt trời, duy trì từ năm đến sáu lao động chính, chưa kể lao động thời vụ, thu nhập bình quân mỗi người gần 5 triệu đồng/tháng. Bên cạnh bán sản phẩm từ hoa còn sản xuất cây giống, bán với giá từ 15-30 nghìn đồng/cây. Giám đốc Hợp tác xã Dương Hương Ly cho biết, hiện đơn vị đã có vùng nguyên liệu hơn 5 ha, liên kết với tám hộ dân. Hợp tác xã đang đầu tư để mở rộng theo hướng liên kết với các hộ dân trong vùng An toàn khu, đồng thời đa dạng sản phẩm bằng cách đầu tư máy móc để chế biến thêm lá trà hoa vàng.
Theo UBND huyện Chợ Đồn, tiềm năng phát triển kinh tế từ cây trà hoa vàng tại địa phương rất lớn; khí hậu, thổ nhưỡng của nhiều xã phù hợp với loài cây này. Để hỗ trợ nhân dân, huyện đã xây dựng phương án phát triển cây trà hoa vàng, trong đó hỗ trợ 50% chi phí cây giống, phân bón; 50% kinh phí xây dựng chuỗi liên kết trồng, chế biến… Phấn đấu đến năm 2026 sẽ trồng mới thêm 30 ha tại các xã phía nam để hình thành vùng sản xuất tập trung.
Từ manh mún, đến nay, việc trồng và chế biến trà hoa vàng ở Bắc Kạn đã dần khẳng định tính bền vững trong liên kết sản xuất và thị trường tiêu thụ. Năm 2021, Công ty TNHH Hà Diệp (thành phố Bắc Kạn) đầu tư vốn xây dựng nhà xưởng và hệ thống máy móc chế biến quy mô lớn. Theo Giám đốc Hà Minh Đợi, công ty đã phối hợp các chuyên gia nghiên cứu thổ nhưỡng, khí hậu để đầu tư liên kết trồng hơn 15 ha trà hoa vàng tại xã Đôn Phong (huyện Bạch Thông) và Đồng Thắng (huyện Chợ Đồn); ứng dụng công nghệ sấy thăng hoa để tạo ra sản phẩm trà hoa vàng nguyên bông với hình dạng, màu sắc gần như nguyên vẹn lúc tươi, giữ trọn hàm lượng các vi chất quý. Đến nay, công ty đã có các sản phẩm trà nguyên bông, trà túi lọc, rượu trà hoa vàng. Sản phẩm trà hoa vàng nguyên bông và túi lọc được công nhận đạt sản phẩm OCOP 4 sao; đã có mặt tại hệ thống các siêu thị lớn trên cả nước với giá bán cao.
Xác định đưa trà hoa vàng trở thành cây làm giàu cho người dân, tỉnh Bắc Kạn đã phê duyệt cho Trung tâm Nghiên cứu cây trồng ôn đới miền núi phía bắc (Đại học Nông lâm Thái Nguyên) triển khai đề tài khoa học “Nghiên cứu đặc điểm sinh học và kỹ thuật gây, trồng cây trà hoa vàng tại tỉnh Bắc Kạn”. Đề tài đã xác định được thực trạng phân bố, khai thác và sử dụng cây trà hoa vàng tại các huyện Ba Bể và Chợ Đồn làm cơ sở cho nghiên cứu và khai thác phát triển sản xuất; xác định và thu thập được một loài trà hoa vàng tại tỉnh Bắc Kạn, khuyến cáo cho sản xuất có tên là Trà hoa vàng munro (Camellia murauchii Ninh & Hakodo). Loại trà này có búp tím, lá to, hoa lớn, phân bố phổ biến, thời gian ra hoa tập trung từ tháng 10 năm trước đến tháng 1 năm sau. Đề tài cũng xác định được một số biện pháp kỹ thuật trong giâm hom trà hoa vàng Bắc Kạn, góp phần hoàn thiện quy trình kỹ thuật nhân giống trà này tại địa phương… Đồng thời xây dựng thành công mô hình trồng quy mô 5 ha tại các xã Đồng Thắng (huyện Chợ Đồn) và Hà Hiệu (huyện Ba Bể) với tỷ lệ sống đạt từ 80,3-90%. Đào tạo cán bộ kỹ thuật, tập huấn nâng cao kỹ thuật gây, trồng chè hoa vàng cho 100 lượt người dân địa phương và các thành viên Hợp tác xã Hòa Thịnh (huyện Chợ Đồn).
Hiện tại, các sản phẩm chế biến từ cây trà hoa vàng ở Bắc Kạn đều có giá trị kinh tế rất cao, lên tới hàng triệu đồng cho 1 kg bông sau sấy. Nhờ đó, không chỉ người trồng mà cả các đơn vị chế biến đều có nguồn thu nhập ổn định. Cây trà hoa vàng được ví như “vàng xanh” ở núi rừng Bắc Kạn. Theo Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Bắc Kạn Nguyễn Mỹ Hải, thực tiễn cho thấy, địa chất tại Bắc Kạn rất phù hợp cho cây trà hoa vàng sinh trưởng. Do đó, tỉnh xác định nghiên cứu mở rộng vùng trồng, khuyến khích và hỗ trợ thành lập, phát triển các cơ sở chế biến quy mô để tạo chuỗi liên kết sản xuất bền vững. Thời gian tới, tỉnh sẽ đẩy mạnh công tác quảng bá, giới thiệu các sản phẩm từ trà hoa vàng để kết nối, mở rộng thị trường tiêu thụ. Đồng thời đẩy mạnh các chương trình khuyến công, hỗ trợ máy móc cho các tổ hợp tác, hợp tác xã tham gia chế biến; phấn đấu đưa trà hoa vàng trở thành sản phẩm đặc trưng gắn với phát triển du lịch, đặc biệt là tại vùng An toàn khu Chợ Đồn.
