Thượng và hạ nêu là lễ hội truyền thống được các làng gìn giữ gần 500 năm qua nhằm phát huy giá trị văn hóa tinh thần của cộng đồng làng xã.
Từ ngày 25 tháng Chạp năm Quý Mão 2023, nhiều làng ở xã Gio An, huyện Gio Linh tổ chức lễ dựng cây nêu báo hiệu Tết đến, xuân về.
Từ tờ mờ sáng, đông đảo bô lão, người dân làng An Nha tề tựu về đình làng để làm lễ dựng nêu. Trong tâm thức người An Nha, dựng nêu là nghi lễ trọng đại và không thể thiếu mỗi khi Tết đến.
Bậc cao niên áo dài khăn đóng, thanh niên trong trang phục áo quần chỉnh tề tham gia lễ. Ông Nguyễn Ngọc Xuân, trưởng làng An Nha cho biết, việc dựng nêu như mạch nguồn chảy mãi để góp phần gìn giữ truyền thống văn hóa tốt đẹp của làng.
Ngoài An Nha, cũng trong những ngày cuối năm, nhiều làng khác ở xã Gio An đều có phong tục dựng cây nêu như Gia Bình, Long Sơn, Hảo Sơn, An Hướng. Nghi lễ dựng nêu tổ chức đầy đủ các bước nhưng ngắn gọn. Đến ngày mồng 7 tháng Giêng, tất cả các làng cùng làm lễ hạ nêu.
Ngày lễ hạ nêu năm nay được làng Gia Bình, xã Gio An tổ chức vừa truyền thống, vừa hiện đại. Làng có lịch sử khoảng năm thế kỷ tại vùng đất miền tây huyện Gio Linh.
Trong quá trình cùng các làng, xã khác đấu tranh, xây dựng đất nước và phát triển quê hương, làng Gia Bình luôn cố gắng gìn giữ những giá trị văn hóa truyền thống được cha ông trao truyền. Lễ thượng và hạ nêu ngày Tết là một trong những lễ được dân làng Gia Bình rất coi trọng.
Hằng năm, vào ngày 25 tháng Chạp, làng Gia Bình đều tổ chức lễ thượng cây nêu.
Dân làng kể lại, những năm gần cuối thế kỷ 19, khi đang làm quan Bộ Lại triều Nguyễn, không ít lần cụ Lâm Hoằng về thăm quê dịp Tết, cụ rất vui khi biết họ hàng, dân làng luôn xem trọng nghi lễ thượng và hạ cây nêu trong dịp Tết và khuyến khích dân làng cố gắng gìn giữ những truyền thống văn hóa mà cha ông đã dày công vun đắp, động viên con cháu cố gắng học hành, thi cử đỗ đạt, làm việc giúp ích nước nhà.
Tết Nguyên đán Giáp Thìn 2024, cây nêu đã được làng Gia Bình thượng lên từ ngày 25 tháng Chạp của năm Quý Mão tại miếu làng.
Để có cây nêu, từ đầu năm ông chủ làng đã chọn một cây tre cao, thẳng ở lũy tre bên đình làng rồi dặn dò mọi người không ai được xâm phạm. Sáng 25 tháng Chạp, ông chủ làng đích thân chặt cây tre xuống, thanh niên trong làng cùng nhau vác tre đến miếu làng để dựng cây nêu lên.
Cây tre làm nêu thường phải cao hơn 5m, phía trên được trang trí nhiều thứ, thông thường có lá cờ với dòng chữ Phú-Thọ-Khang-Ninh, mang ý nghĩa cầu mong sự giàu sang, dân làng sống lâu, khỏe mạnh, bình yên.
Người xưa quan niệm cây nêu là trục vũ trụ, cột nối giữa trời và đất cho nên dựng nêu để nghênh đón những điều may mắn đến với gia đình, cộng đồng năm mới bình an, vạn phúc. Người làng Gia Bình ngày nay cũng có quan niệm như vậy.
Ngoài ra, việc dựng nêu còn xuất phát từ quan niệm để trừ ma quỷ, không cho ma quỷ đến quấy phá gia đình (vì dân gian quan niệm ngày 23 tháng Chạp ông Công, ông Táo đã lên chầu trời, không ai giữ nhà), cộng đồng để Tết bình an; mong muốn tiễn những thứ xấu xa, không may mắn của năm cũ ra khỏi làng.
Từ khi thượng nêu thì dân làng không còn sản xuất ở ngoài đồng nữa, chỉ tập trung lo những công việc liên quan đến Tết.
Đúng sáng mồng 7 tháng Giêng, trong bộ áo dài, khăn đóng, Trưởng làng Gia Bình Ngô Đức Thuận chủ trì lễ hạ nêu trước sự có mặt đầy đủ các chức sắc của làng, các hội đồng dòng tộc, cũng như con em dân làng.
Mâm cỗ cúng lễ hạ nêu được bày ở bàn thượng, trung, hạ với các lễ vật như hương hoa, đèn, mâm ngũ quả, mâm xôi, gà trống luộc, heo quay, cau trầu, vàng mã. Từ sáng sớm, sau khi tiếng trống vang lên, bà con trong các dòng họ tập trung đông đủ ở miếu làng để dâng lễ, dâng hương.
Sau khoảng 30 phút tổ chức các nghi lễ, cây nêu được hạ xuống, đánh dấu kỳ nghỉ Tết Giáp Thìn 2024 kết thúc.
Chủ tịch Ủy ban nhân dân huyện Gio Linh Võ Đắc Hóa cho biết, nguồn gốc của lễ thượng, hạ nêu xuất phát từ phong tục cây nêu ngày Tết của người Việt cổ. Theo phong tục đó, từ ngày 25 tháng Chạp hoặc muộn nhất là ngày 30 tháng Chạp, làng tổ chức lễ thượng cây nêu.
Quan niệm dân gian cho rằng, trong những ngày Tết Nguyên đán, các vị thần linh và những bậc gia tiên về ăn Tết cùng con cháu, gia chủ, dân làng. Sau khi kết thúc Tết Nguyên đán, làng tổ chức lễ hạ nêu để tiễn đưa các vị thần, tổ tiên trở về âm cảnh, vì vậy cây nêu được hạ xuống.
Lễ thượng, hạ nêu là một mỹ tục đậm đà bản sắc dân tộc với ý nghĩa tốt đẹp. Người dân làng Gia Bình, An Nha, Hảo Sơn... của xã Gio An cũng như nhiều làng khác của huyện Gio Linh đang từng ngày góp sức xây dựng nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc, mà lễ thượng, hạ nêu là một điển hình về việc gìn giữ và phát huy những mỹ tục tốt đẹp của cha ông.
