Trước đây, người dân xóm Phẩm đi nhiều nơi để mua ngựa bạch về nuôi làm phương tiện đi lại, thồ hàng, kéo xe, cày ruộng. Sau này, cơ giới hóa nông nghiệp phát triển, giao thông đi lại thuận lợi, người dân nơi đây tập trung nuôi ngựa bạch để chế biến ra nhiều loại sản phẩm, thực phẩm giá trị, hình thành làng nghề, thành lập Hợp tác xã Ngựa bạch xóm Phẩm.
Anh Dương Văn Trường, Phó Giám đốc Hợp tác xã Ngựa bạch xóm Phẩm là một trong những hộ nuôi và chế biến ngựa bạch lâu năm cho biết, chuồng trại chăn nuôi ngựa được xây dựng kiên cố, mỗi con ngựa được nuôi nhốt một khoang riêng biệt. Gia đình anh hiện đang nuôi vài chục con ngựa, trong đó phần lớn là ngựa bạch.
Chị Nguyễn Thị Nguyên, vợ anh Trường cho hay: “Ngựa bạch có đặc điểm trắng toàn phần, mõm và móng mầu hồng, mắt hoe cá chày, hiếm và có giá trị cao. Ngựa giống có giá khoảng 40 triệu đồng/con, nuôi ba, bốn năm khi trưởng thành có giá 80-90 triệu đồng/con, gấp hai lần ngựa thường. Do có giá trị kinh tế cao nên ngựa bạch được chăm sóc cẩn thận, bên cạnh việc cho ăn uống đầy đủ, hằng ngày ngựa được tắm. Chuồng trại được vệ sinh sạch sẽ, gắn camera theo dõi, lắp đặt hệ thống làm mát vào mùa hè, che chắn kín gió vào mùa đông”.
Để bảo tồn nguồn gene và phát triển loài động vật quý này, xóm Phẩm đã được tỉnh Thái Nguyên, huyện Phú Bình, Trường đại học Nông-Lâm Thái Nguyên, Trại ngựa Bá Vân chuyển giao kỹ thuật chăn nuôi; hỗ trợ làm chuồng trại, đường giao thông, kênh mương tưới nước phục vụ trồng cỏ nuôi ngựa; hỗ trợ thành lập hợp tác xã, đến nay phát triển hơn 60 xã viên với số ngựa lên đến hàng nghìn con.
Những con ngựa bạch tốt, các gia đình nuôi làm giống để bảo tồn nguồn gene, những con còn lại nuôi thương phẩm, chế biến thành giò, cao, siro phổi ngựa bạch để chữa ho, bệnh phế quản...
Theo Bí thư Đảng ủy xã Dương Thành Nguyễn Văn Ái, ngựa bạch có giá trị kinh tế cao là bởi bộ xương dùng để nấu cao, dùng cao ngựa bạch tốt cho sức khỏe con người; phổi ngựa bạch dùng chữa viêm họng, giảm ho; một số bộ phận khác của ngựa bạch chế biến thành thực phẩm, giò ngựa được người tiêu dùng ưa chuộng.
Mỗi năm người dân xóm Phẩm sản xuất lượng lớn cao, giò, thịt, siro phổi ngựa bạch, trong đó cao ngựa bạch được công nhận sản phẩm OCOP 4 sao. Đáng chú ý, phần không nhỏ các sản phẩm này được bán qua thương mại điện tử, được sự tín nhiệm của người tiêu dùng. Người dân xóm Phẩm chân thành, chất phác, thật thà, không bao giờ nói thách, giữ uy tín bằng chất lượng sản phẩm cho nên người tiêu dùng tin tưởng.
Sản phẩm cao ngựa bạch được cắt thành miếng, đóng gói cẩn thận; siro phổi ngựa bạch được ngâm với mật ong đựng trong lọ, đăng ký nhãn hiệu, mã vạch với cơ quan chức năng để khách hàng truy xuất nguồn gốc. Nhờ đó, cao và siro phổi ngựa bạch xóm Phẩm được bán đi nhiều nơi, bán trên các sàn thương mại điện tử để đến được tay những khách hàng ở xa.
Nghề nuôi ngựa bạch gia truyền và chế biến các sản phẩm từ ngựa bạch đang mang lại thu nhập khá cho người dân. Ông Dương Văn Xuân, Trưởng xóm Phẩm cho biết: Xóm hiện có gần 170 hộ thì hơn 50% số hộ chăn nuôi ngựa, thu nhập bình quân năm đạt gần 80 triệu đồng/người, đến nay cơ bản không còn hộ nghèo và có nhiều hộ giàu với thu nhập bình quân hằng năm đạt 400-500 triệu đồng/hộ.
Các sản phẩm chế biến từ ngựa bạch ngày càng được nhiều người biết đến, Hợp tác xã Ngựa bạch xóm Phẩm có sự tham gia của nhiều thành viên, quy mô nuôi ngày càng mở rộng, chuyển dần diện tích nông nghiệp giá trị kinh tế thấp sang trồng cỏ phát triển chăn nuôi ngựa.
