Người viết trẻ và văn học về đề tài chiến tranh

Cái nhìn nhiều chiều gắn với bối cảnh đổi mới, rộng mở của không gian đương đại chính là cơ sở của đề tài chiến tranh trong sáng tác của các nhà văn trẻ. Ở điểm nhìn hậu chiến, chủ thể sáng tạo, tiếp nhận có nhiều cơ hội tạo nên khác biệt. Nơi những vết thương đã thành sẹo, nỗi đau chỉ còn trong ký ức. Nơi những người từ cuộc chiến trở về đang sống, những cuộc đời ly tán tha hương, những mối tình, ám ảnh, mâu thuẫn và hòa giải,... chiến tranh được hình dung và tái tạo. Bởi thế, không giống như lớp nhà văn cha chú với những trải nghiệm trực tiếp, các nhà văn trẻ nhìn chiến tranh qua tư liệu, chuyện kể. Bởi thế, bên cạnh cái khốc liệt, văn trẻ viết về đề tài chiến tranh tăng thêm những suy tư, xúc cảm, những khía cạnh khuất lấp, những diễn biến sau cuộc chiến nhưng bắt nguồn từ cuộc chiến. Rõ nhất là những bi kịch hậu chiến.

Dễ nhận ra trong sáng tác của Nguyễn Đình Tú, Doãn Dũng, Võ Diệu Thanh, Hồ Kiên Giang, Lê Mạnh Thường, Nguyễn Thị Kim Hòa, Vũ Thanh Lịch, Huỳnh Trọng Khang... những số phận lâm vào bi kịch mà nguyên nhân khởi phát từ chiến tranh. Cái nhìn gián tiếp, có khoảng cách thời gian đã giúp các nhà văn trẻ thoát ra khỏi từ trường của văn học sử thi.

Chiến tranh không phải là trung tâm hoặc duy nhất trong câu chuyện của họ mà có thể là một gợi dẫn, nguyên cớ hoặc ký ức để những câu chuyện, những liên quan khác được trình hiện. Ở đây, chất thế sự của văn chương viết về chiến tranh là điểm rất đáng lưu ý; những giãn cách về thời gian là cơ hội để chiến tranh được nhìn khác hơn, kỹ càng, đầy đủ hơn. Tuy vậy, thực tiễn sáng tác văn chương về đề tài chiến tranh cách mạng của nhà văn trẻ lại chưa thật sự tương xứng với những điều kiện thuận lợi thuộc về ngữ cảnh.

Khi những tượng đài của văn học thời chiến tỏa bóng xuống nền văn chương nước nhà, rất cần ở những nhà văn trẻ một nỗ lực để vượt ra khỏi cái bóng rộng lớn ấy. Như thế, nhà văn trẻ phải đối diện với hai thách thức: thoát khỏi ảnh hưởng của những tác phẩm đã “đóng đinh” vào lịch sử văn học thời chiến; đồng thời, muốn thế, họ phải vượt qua chính mình. Đọc những sáng tác của các nhà văn trẻ, chúng ta vẫn chưa nhận thấy những cuộc bứt phá ngoạn mục. Chuyện đó, đương nhiên không dễ, nhưng trong bối cảnh đương đại, với những điều kiện rộng mở hơn, câu hỏi vẫn cứ phải đặt ra là: Tại sao? Thiếu trải nghiệm chiến tranh phải chăng là một thách thức?

Chiến tranh cách mạng là một đề tài, một thực tiễn luôn đòi hỏi được đối diện, diễn giải trong văn chương mà không đòi hỏi sự ứng chiếu vào lịch sử. Văn chương viết về chiến tranh cách mạng nói riêng, lịch sử nói chung có thể gợi dẫn hay đề xuất, rọi chiếu hay hé mở các khả năng của lịch sử. Song dường như các nhà văn trẻ giờ đây vẫn tỏ ra chưa mặn mà với đề tài này. Phải chăng nguyên nhân có thể nằm ở chính sức hấp dẫn của đề tài này trong tâm thức những người trẻ tuổi; khi cuộc sống đương đại có nhiều điều khác lôi cuốn họ.

Trong các sáng tác về chiến tranh cách mạng của các tác giả trẻ, chúng ta vẫn thấy những mô-típ đã rất thành công, thậm chí đến mức kinh điển trong tác phẩm hậu chiến của Bảo Ninh (Nỗi buồn chiến tranh), Chu Lai (Ăn mày dĩ vãng), Lê Minh Khuê (Những ngôi sao xa xôi), Nguyễn Bình Phương (Mình và Họ),... Cũng viết trong không gian hậu chiến, nhưng thế hệ sinh sau năm 1975 có lẽ cần nỗ lực hơn để đứng riêng khi viết về chiến tranh trong tác phẩm của mình. Những tác phẩm khá nổi bật của Nguyễn Đình Tú (Xác phàm), Doãn Dũng (Âm thanh của ký ức, Chuyện Nguyên Phong), Hồ Kiên Giang (Chuyện trên núi Tưk-cot),... có lẽ đã bắt đầu tạo nên được dòng chảy riêng khác, dẫu họ đã bước sang tuổi 40.

Ở những người trẻ hơn như Nguyễn Thị Kim Hòa, Trịnh Sơn, Huỳnh Trọng Khang,... sự linh hoạt trong tổ chức thế giới nghệ thuật, lối viết, cấu trúc mềm dẻo của hệ thống sự kiện, điểm nhìn, tính chất hiện đại thuộc về diễn ngôn, đặc tính thế sự của không gian truyện kể, vai trò của yếu tố vô thức, tâm linh, huyền ảo... chính là những dấu hiệu manh nha của một tư duy nghệ thuật khác về chiến tranh. Nhưng, một vài trường hợp như thế không đủ xua tan cái đìu hiu của văn chương trẻ viết về đề tài này. Đáng tiếc hơn, trong một vài tác phẩm của họ, còn có sự đơn giản, nông cạn, vụng về.

Về mặt đội ngũ, nếu căn cứ trên tiêu chí về nhà văn trẻ của Hội Nhà văn Việt Nam, có thể thấy lực lượng trẻ ở mảng đề tài chiến tranh cách mạng khá mỏng. Những tác giả có thể nhắc đến cũng xấp xỉ ngưỡng 40 hoặc hơn như Võ Diệu Thanh (sinh năm 1975, với Mùi vị trần ai); Nguyễn Thị Kim Hòa (sinh năm 1984, với Đỉnh khói, Giấc mơ đá vỡ); Lê Mạnh Thường (sinh năm 1973, với Hoài niệm U đôn Xay); Trịnh Sơn (sinh năm 1982, với Sóng gió Ô cấp, Những bóng người trên đất); Nguyệt Chu (sinh năm 1984, với Gió tháng Chạp); Trương Anh Quốc (sinh năm 1976, với Trầm tích ao làng); Huỳnh Trọng Khang (sinh năm 1994, với Mộ phần tuổi trẻ)...

Thế hệ 8X, 9X dường như khá dè dặt với mảng đề tài này. Đọc sáng tác của các tác giả trẻ nhân Hội nghị đại biểu viết văn trẻ toàn quốc lần thứ 9 năm 2016, như một khảo sát ngẫu nhiên, cũng không tìm thấy đề tài chiến tranh cách mạng. Chỉ có một vài chi tiết nhỏ trong Gió tháng Chạp của Nguyệt Chu liên quan vấn đề chất độc da cam. Điều đó đem đến những âu lo về lực lượng sáng tác, với câu hỏi cho tương lai: văn học viết về đề tài chiến tranh cách mạng sẽ ra sao? Nhà văn trẻ nào sẽ viết về chiến tranh?...

Không dễ dàng khi đặt ra vấn đề tìm giải pháp để người viết trẻ mặn mà với đề tài chiến tranh cách mạng. Làm sao để người viết thấy chiến tranh như là một đề tài nghệ thuật với mọi góc nhìn, diễn giải,... Giáo dục truyền thống cách mạng, lịch sử chiến tranh phải cho thấy tính thực chất, toàn diện, trở thành ý thức và tình cảm thẩm mỹ của giới trẻ, biến nhận thức thành hành vi sáng tạo nghệ thuật. Các nhà văn trẻ cần thấy được đề tài chiến tranh cách mạng như một di sản lịch sử, chính trị, xã hội, văn hóa và nghệ thuật; để từ đó có thái độ và ứng xử thỏa đáng.

Giáo sư Đru Gi-pin Phốt, Hiệu trưởng Đại học Ha-vớt trong bài phát biểu “Chiến tranh đã đi qua: Hồi ức và bài học lịch sử”, tại Trường đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP Hồ Chí Minh cho rằng: Chiến tranh đã định hình nên thế hệ ông, cha, anh của lớp trẻ hôm nay và những dư chấn của nó còn kéo dài trong lòng quốc gia dân tộc, trong các kiến tạo văn hóa, xã hội hậu chiến. Do vậy, việc đối diện đề tài chiến tranh không phải chỉ là vấn đề sở thích, mà đó là trách nhiệm, nhận thức, thái độ và hành động của người trẻ trong việc nhìn nhận lại quá khứ cũng như hướng tới tương lai.