Những nét đẹp văn hóa của các dân tộc thiểu số Nam Trung Bộ rất phong phú, là tài sản có giá trị rất lớn trong đời sống tinh thần của đồng bào. Những năm qua, công tác bảo tồn, phát huy hiệu quả bản sắc văn hóa của các dân tộc thiểu số đã góp phần quan trọng trong quá trình phát triển kinh tế-xã hội ở các địa phương.
Hiện, có nhiều di sản của dân tộc thiểu số được đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia như: Lễ hội Katê của đồng bào Chăm theo đạo Bà La Môn ở các tỉnh Ninh Thuận, Bình Thuận, Khánh Hòa; Lễ hội cồng chiêng của đồng bào Chăm H’Roi và Ba Na ở tỉnh Phú Yên; Lễ đón Thần Lúa khi vào mùa thu hoạch lúa rẫy ở huyện Vĩnh Thạnh (Bình Định)… được coi là điểm hội tụ các giá trị truyền thống trong quá trình giao thoa, tiếp biến văn hóa Việt-Chăm giàu bản sắc; là biểu tượng của khối đại đoàn kết các dân tộc Việt Nam.
Các lễ hội được đồng bào dân tộc tổ chức rất trang nghiêm với các nghi thức rước y trang, dâng sản vật cúng các vị thần linh, màn trình diễn âm thanh của trống đôi, cồng ba, chiêng năm trong lễ cầu hôn, tiếng trống đôi, cồng ba, chiêng năm như nhắc nhở đôi trai gái phải yêu thương nhau bền chặt, thủy chung; đánh cồng, đánh chiêng, múa, hát và cầu xin thần linh phù hộ mọi người khỏe mạnh, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu... phản ánh những giá trị văn hóa dân gian, phong tục tập quán, tín ngưỡng, tôn giáo, nghệ thuật gắn với sinh hoạt và đời sống kinh tế-văn hóa-xã hội của cộng đồng, thu hút đông đảo du khách đến chung vui và tìm hiểu nét văn hóa đặc thù của từng dân tộc.
Tại Phú Yên, có loại hình nghệ thuật độc đáo của người đồng bào dân tộc Ba Na đã trở thành di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đó là “Trống đôi, cồng ba, chinh năm”.
 |
Nghệ thuật biểu diễn "Trống đôi, cồng ba, chinh năm" của đồng bào Ba Na làng Xí Thoại, xã Xuân Lãnh, huyện Đồng Xuân, Phú Yên được công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. (Ảnh: Trình Kế) |
Loại hình nghệ thuật này xuất phát từ thôn Xí Thoại, xã Xuân Lãnh, huyện miền núi Đồng Xuân, tỉnh Phú Yên. Nếu được tận mắt xem nghệ thuật trình diễn “Trống đôi, cồng ba, chiêng năm” mới cảm nhận được nét độc đáo của dàn nhạc cồng chiêng người đồng bào dân tộc thiểu số Ba Na.
Bộ nhạc cụ trống đôi, cồng ba, chiêng năm có một vị trí, ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của cộng đồng người dân tộc thiểu số ở Phú Yên, luôn có mặt trong mọi sinh hoạt văn hóa của đồng bào, được xem là hoạt động sinh hoạt tín ngưỡng, văn hóa truyền thống không thể thiếu của người Ba Na ở Phú Yên”.
Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân huyện Đồng Xuân Phạm Trung Chánh
Theo ông Phan Đình Phùng, nguyên Phó Chủ tịch UBND tỉnh Phú Yên, “Trống đôi, cồng ba, chiêng năm” được đồng bào dân tộc thiểu số Ba Na ở Phú Yên biểu diễn trong những ngày hội lớn. Ba loại nhạc cụ này hòa quyện trong âm điệu, tiết tấu và ngôn ngữ ngân lên âm vang của núi rừng. Tiếng trống đôi của các chàng trai với những động tác múa nhuần nhuyễn, tinh tế cơ thể và đôi bàn tay mềm mại của các cô gái tạo nên chuỗi âm thanh với tiết tấu đầy ngẫu hứng, lúc thưa nhặt nhẹ nhàng, lúc dồn dập sôi nổi. Cồng ba là giữ bè trầm tạo nên âm thanh sâu lắng, mượt mà. Còn chiêng năm có vai trò giữ giai điệu thanh thoát, ngân xa vang vọng đến chân núi, rừng sâu.
Ngoài các bài nhạc “đón, tiễn khách” khá phổ biến, nghệ thuật trình diễn, “Trống đôi, cồng ba, chiêng năm” còn có các bài “giao lưu”, “cầu mưa”, “cầu hôn”, “đám ma”, “đâm trâu”… được xem là hoạt động sinh hoạt tín ngưỡng, văn hóa truyền thống không thể thiếu của người Ba Na ở Phú Yên.
Đặc biệt, “Trống đôi, cồng ba, chiêng năm” còn có thể chơi được những bài hát mang âm hưởng cách mạng hùng tráng.
Tiếp nối di sản qua các thế hệ
Tại các tỉnh Ninh Thuận, Bình Thuận còn có nghệ thuật làm gốm Chăm truyền thống được coi là cổ xưa nhất Đông Nam Á được duy trì từ hàng thế kỷ trước cho đến hôm nay.
Ngày 29/11/2022, di sản “Nghệ thuật làm gốm của người Chăm” được tổ chức UNESCO ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp
Độc đáo ở chỗ là các nghệ nhân, thợ làm gốm tại làng Bàu Trúc, huyện Ninh Phước (Ninh Thuận) và thôn Bình Ðức, huyện Bắc Bình (Bình Thuận) không sử dụng đến thiết bị bàn xoay mà thợ gốm đi giật lùi vòng quanh một chiếc trục cố định có đặt khối đất sét bên trên theo hình thức “kỹ thuật đánh tròn” để thổi hồn mình vào những động tác nhào nặn, biến khối đất vô tri thành những sản phẩm gốm độc đáo mang đậm bản sắc văn hóa của cộng đồng Chăm.
 |
Trao truyền nghệ thuật biểu diễn đàn đá đến thế hệ trẻ Raglai. (Ảnh: Phong Nguyên) |
Ngày 29/11/2022, di sản “Nghệ thuật làm gốm của người Chăm” được tổ chức UNESCO ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Đây thật sự là tin vui đối với người Chăm tại hai tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận.
Tại các vùng đồng bào Hrê ở làng Teng, tỉnh Quảng Ngãi và đồng bào Chăm ở Ninh Thuận còn có nghề dệt thổ cẩm độc đáo. Nghệ nhân Phạm Thị Y Hòa, ở làng Teng chia sẻ: “Người dệt thổ cẩm phải học hỏi, tìm tòi, sáng tạo để dệt được sản phẩm đa dạng theo nhu cầu thị trường. Việc bảo tồn sản phẩm thổ cẩm là bước đệm truyền lửa đam mê, thắp thêm khát vọng cho các cô gái trẻ Hrê cùng nhau đưa thổ cẩm làng Teng vươn xa hơn, góp phần nâng tầm giá trị di sản cũng như đem lại thu nhập cho người dân”.
Thông qua việc hỗ trợ dạy và phát triển nghề dệt thổ cẩm truyền thống, nhiều thiếu nữ người Hrê ở làng Teng đã sáng tạo những bộ trang phục thổ cẩm được thiết kế cách tân nhưng vẫn toát lên nét tinh hoa đặc sắc văn hóa truyền thống, được người tiêu dùng ưa thích và mang lại giá trị kinh tế cao cho các hộ gia đình làm nghề này.
Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Ngãi, Bùi Văn Tiến
Tại các vùng đồng bào dân tộc thiểu số Nam Trung Bộ còn có nhiều biểu tượng văn hóa khác như: nghệ thuật trình diễn các loại nhạc cụ dân tộc trong lễ hội truyền thống, lễ hội dân gian của cộng đồng mình.
 |
Thanh niên Raglai mong muốn có trang phục truyền thống thống nhất. (Ảnh: Phong Nguyên) |
Nhiều năm qua, hình ảnh các nghệ nhân nhân dân Hồ Ngọc An, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Bảo tồn văn hóa dân tộc Co tại thôn 2, xã Trà Thủy, huyện Trà Bồng, tỉnh Quảng Ngãi; nghệ nhân Vạn Sổ và các nghệ nhân Chăm ở huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận dồn hết tâm huyết để chế tác nhạc cụ, lặn lội đến nhiều vùng để truyền dạy cho thanh niên sử dụng các nhạc cụ dân tộc, như: cồng chiêng, trống ghi-năng, trống baranưng, lục lạc, chiêng, kèn saranai và các điệu hát dân ca, dân vũ ngày càng lan tỏa, góp phần tích cực trong giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống dân tộc; tạo diện mạo mới trong cộng đồng làng xã; từng bước nâng cao chất lượng phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư”...
Những năm qua, việc hỗ trợ, đầu tư kinh phí để bảo tồn giá trị văn hóa các dân tộc thiểu số được Đảng, Nhà nước quan tâm. Cuối năm 2019, tỉnh Quảng Nam ban hành đề án “Hỗ trợ bảo tồn, phát huy một số loại hình văn hóa các dân tộc thiểu số miền núi tỉnh Quảng Nam giai đoạn 2020-2025”, đã bố trí hơn 245 tỷ đồng để triển khai thực hiện đề án.
Tại các tỉnh Khánh Hòa, Phú Yên… cũng đã ban hành kế hoạch triển khai dự án “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” giai đoạn 2021-2025; giai đoạn 2022-2030… Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện nay, vấn đề bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa của các dân tộc thiểu số bộc lộ nhiều hạn chế, bất cập, có nguy cơ bị mai một.
“Dự ngày Văn hóa các dân tộc Việt Nam trên địa bàn tỉnh Khánh Hòa, chúng tôi thật sự băn khoăn khi thấy trang phục người Ra Glai ở huyện Khánh Sơn không giống huyện Khánh Vĩnh, lại càng không giống trang phục của Cam Lâm, thành phố Cam Ranh. Thậm chí, ngay ở huyện Khánh Sơn, trang phục của người Ra Glai ở mỗi xã cũng khác nhau. Cần nghiên cứu, thực hiện những công trình nghiên cứu về chữ viết, trang phục của đồng bào Ra Glai để đi tới thống nhất trên cả nước”.
Chủ tịch Ủy ban nhân dân huyện Khánh Sơn Nguyễn Văn Nhuận
Điển hình như nhà sàn cổ truyền của dân tộc Co đã biến mất hơn 30 năm qua trên toàn địa hạt dân tộc Co; nghề dệt thổ cẩm của dân tộc Hrê chỉ còn ở làng Teng. Việc sử dụng tiếng mẹ đẻ của các dân tộc Hrê, Co, Ca Dong đang có sự suy giảm dần theo thời gian; cồng chiêng các dân tộc giảm về số lượng; số người biết sử dụng ngày càng ít hơn,...
Chữ viết và trang phục là những yếu tố quan trọng để nhận diện và phân biệt rõ ràng đặc trưng của dân tộc này với dân tộc khác. Thế nhưng hiện nay, chữ viết, trang phục của đồng bào Ra Glai tại tỉnh Khánh Hòa đang bị mai một.
Theo lãnh đạo ngành văn hóa, thể thao và du lịch các tỉnh Nam Trung Bộ, hiện nay, nguồn kinh phí Nhà nước cấp, đầu tư cho bảo tồn và phát triển văn hóa các dân tộc thiểu số còn ít, trong khi nguy cơ mức độ mai một số lượng các di sản văn hóa ngày càng lớn. Do đó, cần có chính sách tương xứng để công tác bảo tồn, phát triển văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số tốt hơn.
