Chuyển dịch từ bị động ứng phó sang chủ động phòng ngừa

Chỉ tính từ đầu năm 2023 đến nay, đã xảy ra 3 trận mưa lớn, 21 trận dông lốc, 12 vụ sạt lở bờ sông, 78 trận động đất, 2 đợt rét hại và 12 đợt gió mạnh, sóng lớn trên biển, trong đó ngay những ngày cuối tháng 3 đã xảy ra nắng nóng vượt mức lịch sử cùng thời kỳ tại Hòa Bình.

Thiên tai khốc liệt, bất thường trên cả 3 miền

Theo Ban Chỉ đạo quốc gia về phòng, chống thiên tai, trong năm 2022, tại miền bắc, mưa lớn kéo dài đã gây sạt lở đất, lũ quét khu vực miền núi, ngập lụt đô thị, khu công nghiệp trong các tháng 4,5,6, nhất là tại Hà Nội, Vĩnh Phúc, Bắc Ninh, Thái Nguyên,…

Các hồ chứa Sơn La, Hòa Bình, Tuyên Quang đã phải vận hành xả khi chưa vào thời kỳ mùa lũ và duy trì trong một thời gian khá dài. Đây là hiện tượng hiếm thấy kể từ khi hệ thống liên hồ chứa sông Hồng đi vào khai thác, vận hành.

Tại miền trung, mưa lớn trái mùa xảy ra vào cuối tháng 3, đầu tháng 4 gây ngập lụt diện rộng các tỉnh từ Quảng Bình đến Phú Yên. Đặc biệt, liên tiếp 3 cơn bão đổ bộ và mưa lũ sau bão gây thiệt hại nghiêm trọng về người và tài sản, trong đó bão số 4 đạt cường độ mạnh nhất cấp 14-15, giật cấp 17, gần đạt cấp siêu bão trên biển Đông, suy yếu nhanh và đổ bộ vào Đà Nẵng-Quảng Nam ngày 28/9 đã gây mưa rất lớn từ Thanh Hóa đến Quảng Ngãi, trong đó riêng Nghệ An mưa rất lớn, từ 300-500mm, gây ngập lụt tại khu vực đồng bằng và gây lũ quét nghiêm trọng tại huyện Kỳ Sơn.

Lũ quét diễn ra trong khoảng 3 giờ đồng hồ, cuốn phăng hàng chục ngôi nhà hai bên khe suối, có nóc nhà lũ đẩy lên tận ngọn cây, bản làng tan hoang. Chỉ sau một đêm, những bản làng vốn yên bình bên dòng Huồi Giảng trở thành đống hoang tàn. Trong những căn nhà đổ nát, hầu hết tài sản đã không còn… thay vào đó là khối lượng bùn đất khổng lồ.

Người già trong làng cho biết, 70 năm qua chưa từng chứng kiến trận lũ quét nào khủng khiếp đến vậy. Đó sẽ mãi là ký ức buồn mà bà con không bao giờ quên về sự tàn phá của thiên tai.

Bức ảnh "Về nhà khi có lũ" của tác giả Nguyễn Linh Vinh Quốc, Gia Lai đạt giải vàng Cuộc thi ảnh và câu chuyện "Phụ nữ trước bão giông". (Ảnh: Ban Chỉ đạo quốc gia về phòng, chống thiên tai)

Bão số 5, dù không phải cơn bão mạnh nhưng lại gây mưa rất lớn, lũ trên báo động 3 cũng xuất hiện trên các sông từ Quảng Bình-Thừa Thiên Huế; gây ra tình trạng ngập lụt đặc biệt nghiêm trọng tại Đà Nẵng.

Hàng chục năm qua, người dân Đà Nẵng mới phải đối mặt với trận mưa lụt kinh hoàng đến vậy… Ngoài ra, Triều cường, kết hợp gió mạnh trên biển gây sóng lớn từ 1,5-2m tại khu vực biển Tây, gây tràn và sạt lở đê biển Tây (Cà Mau). Năm 2022 cũng đặc biệt ghi nhận đến 247 trận động đất xảy ra liên tiếp trên địa bàn huyện Kon Plông (Kon Tum) khiến người dân hoang mang, lo lắng.

Vào cuộc quyết liệt của cả hệ thống chính trị

Mặc dù thiên tai diễn ra bất thường, cực đoan, trái quy luật, song với sự chỉ đạo quyết liệt của Thủ tướng Chính phủ, Phó Thủ tướng, Trưởng Ban Chỉ đạo, lãnh đạo Ban Chỉ đạo, các bộ, ngành, lực lượng vũ trang đã khắc phục khó khăn, đặc biệt là sự chủ động của các địa phương và cộng đồng nên công tác phòng, chống thiên tai năm 2022 đã đạt được những kết quả toàn diện, góp phần giảm thiểu thiệt hại do thiên tai gây ra.

Nét nổi bật trong công tác chủ động phòng ngừa, ứng phó hiệu quả với thiên tai là trong năm 2022, Chính phủ, các bộ, ngành, Ủy ban nhân dân các cấp đã khẩn trương kiện toàn Ban Chỉ đạo quốc gia về phòng, chống thiên tai, Ban Chỉ huy phòng, chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn các cấp để nhanh chóng đi vào hoạt động. Theo đó, Văn phòng thường trực Ban Chỉ đạo quốc gia về phòng, chống thiên tai đã tổ chức 21 đoàn kiểm tra công tác phòng, chống thiên tai của thành viên Ban Chỉ đạo tới 60 tỉnh, thành phố theo địa bàn được phân công.

Đặc biệt, thời gian qua, hệ thống văn bản quy phạm pháp luật tiếp tục được hoàn thiện cả chiều sâu và diện rộng. Trong đó phải kể đến hoàn thành việc xây dựng và trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Chương trình tổng thể phòng, chống thiên tai quốc gia; hoàn thiện Quy hoạch phòng, chống thiên tai và thủy lợi thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050; tổ chức nghiên cứu, rà soát, đề xuất điều chỉnh Quy hoạch phòng, chống lũ và quy hoạch đê điều hệ thống sông Hồng, sông Thái Bình. Đến nay đã có 57 tỉnh, thành phố ban hành kế hoạch phòng, chống thiên tai giai đoạn 2021-2025; 60 tỉnh, thành phố đã ban hành phương án ứng phó thiên tai.

Thực tế cho thấy, thời gian qua, công tác dự báo thời tiết, thủy văn chi tiết đến các huyện, thị xã trên cả nước đã được nâng cao. Các địa phương tổ chức lắp đặt bổ sung các trạm đo mưa tự động phục vụ công tác dự báo, cảnh báo thiên tai. Đến tháng 3/2023, tổng số trạm chuyên dùng là 2.466 trạm.

Điểm nổi bật trong công tác phòng, chống thiên tai trong thời gian qua là nâng cao được năng lực và hiệu quả hoạt động lực lượng xung kích phòng, chống thiên tai tại cơ sở: Tính đến cuối năm 2022, đã có 99% số xã, phường trên cả nước thành lập đội xung kích phòng, chống thiên tai, với tổng số thành viên hơn 774 nghìn người, phát huy và đóng vai trò rất lớn trong thực hiện phương châm “4 tại chỗ” trong ứng phó kịp thời, giảm thiểu thiệt hại do thiên tai, đặc biệt là thiệt hại về người.

Cũng trong năm, Ban Chỉ đạo đã tổ chức tập huấn, diễn tập, nâng cao kỹ năng cho lực lượng xung kích phòng, chống thiên tai cấp xã trong ứng phó với động đất, lũ quét, sạt lở đất trên địa bàn. Ngoài ra, các bộ, ngành khác, nhất là lực lượng quân đội, công an, giao thông và các địa phương đã vào cuộc quyết liệt, bám sát, chỉ huy trực tiếp tại địa bàn, các khu vực trọng điểm, xung yếu. Trong đó, nổi bật là công tác thông tin, hướng dẫn cho toàn bộ tàu thuyền hoạt động trên biển về diễn biến bão, áp thấp nhiệt đới để chủ động tránh trú an toàn.

Theo đó, trong mùa mưa, bão năm 2022, các ngành chức năng đã phối hợp các đơn vị, địa phương liên quan kêu gọi, kiểm đếm cho 421.528 lượt phương tiện, 1.999.785 lao động biết hướng di chuyển của bão để di chuyển, tránh trú; tổ chức sơ tán 381.602 người tại các khu vực nguy hiểm đến nơi an toàn.

Để có được kết quả đó, tính từ 1/1/2022 đến 31/3/2023, cả nước đã điều động 235.905 lượt người và 21.682 lượt phương tiện tham gia tìm kiếm cứu nạn 5.464 vụ, cứu được 5.542 người và 349 phương tiện; di dời 32.142 hộ dân đến nơi an toàn, khắc phục 4.473 nhà dân và 198km đường; thu hoạch 23.540ha lúa, hoa màu, dập cháy 765 nhà và 815ha rừng…

Chủ động phòng ngừa, giảm thiểu thiệt hại

Mặc dù có sự vào cuộc quyết liệt của cả hệ thống chính trị, sự hỗ trợ tích cực của người dân. Tuy nhiên, công tác phòng, chống thiên tai trong những năm qua cũng còn bộc lộ một số vấn đề tồn tại, hạn chế kéo dài chưa xử lý dứt điểm và hạn chế mới phát sinh cần sớm được khắc phục. Thực tế cho thấy, vẫn còn thiệt hại đáng tiếc về người trong thiên tai do chủ quan, bất cẩn. Việc thực hiện phương châm “4 tại chỗ”, nhất là xây dựng lực lượng xung kích phòng, chống thiên tai tại cơ sở ở một số nơi còn mang tính hình thức, hiệu quả chưa cao.

Hình ảnh người nông dân khắc phục thiệt hại sau cơn bão qua bức ảnh "Khi bão đi qua" của tác giả Nguyễn Khoa Huy, Thừa Thiên Huế. (Ảnh: Ban Chỉ đạo quốc gia về phòng, chống thiên tai)

Một điều đáng nói nữa là khả năng chống chịu của cơ sở hạ tầng nói chung, công trình phòng, chống thiên tai nói riêng còn thấp; phương tiện trang thiết bị phục vụ công tác phòng, chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn còn hạn chế.

Việc xây dựng kế hoạch phòng, chống thiên tai, phương án ứng phó của các địa phương chưa cập nhật đầy đủ, toàn diện với các kịch bản, nhất là các tình huống mưa đặc biệt lớn trong thời gian ngắn gây ngập sâu; xây dựng quy hoạch thoát nước đô thị chưa chú trọng đến công tác phòng, chống thiên tai. Mặt khác, công tác vận hành hồ chứa còn bị động, quy trình vận hành còn nhiều bất cập, nhất là trong công tác phối hợp chỉ đạo điều hành hồ chứa liên tỉnh.

Bản tin dự báo và các đơn vị tính toán tham mưu chưa theo sát được với diễn biến nhanh của mưa, lũ, hiệu quả và độ tin cậy của dự báo chưa cao, nhiều địa phương còn thiếu các công cụ hỗ trợ trong việc ra quyết định điều hành vận hành hồ chứa. Đặc biệt, công tác dự báo, cảnh báo sớm, đối với một số hình thái thiên tai cực đoan như lũ quét, mưa lớn cực đoan, dông, lốc, sét trong thời đoạn ngắn còn hạn chế; thông tin cảnh báo sớm đến người dân ở khu vực thường xuyên xảy ra ngập sâu, lũ quét, sạt lở đất khi có mưa lớn trong một số trường hợp còn chưa được kịp thời, đầy đủ.

Việc chuyển hướng phòng, chống thiên tai từ nỗ lực khắc phục hậu quả sang chủ động phòng ngừa trong thời gian tới cần sự vào cuộc đồng bộ, tích cực hơn nữa của các bộ, ngành, chính quyền các cấp tại địa phương. Đặc biệt là sự tham gia chủ động, tích cực của người dân, cộng đồng theo phương châm “4 tại chỗ”, nhất là việc phát huy vai trò, hiệu quả hoạt động của lực lượng xung kích tại cơ sở.

Theo Trung tâm Dự báo Khí tượng thủy văn quốc gia, năm 2023 số lượng bão, áp thấp nhiệt đới hoạt động trên biển Đông khoảng 11-13 cơn và ảnh hưởng đất liền nước ta khoảng 5-7 cơn. Bão hoạt động nhiều hơn từ tháng 8-10 và giảm dần từ tháng 11. Đỉnh lũ các sông ở Bắc Bộ ở mức báo động báo động 1-2, tập trung trong các tháng 7-9. Đỉnh lũ các sông chính từ Thanh Hóa đến Hà Tĩnh, Bình Thuận ở mức báo động 1-2, có sông trên báo động 2; các sông từ Quảng Bình đến Ninh Thuận và Tây Nguyên ở mức báo động 2-3, có sông trên báo động 3. Nguy cơ ngập lụt tại các đô thị, lũ quét, sạt lở đất tại các tỉnh khu vực vùng núi phía bắc và miền trung.

Để ứng phó với thiên tai trong thời gian tới, công tác phòng, chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn cần triển khai nghiêm túc, hiệu quả các chỉ thị, nghị quyết, chính sách, pháp luật nhằm tạo ra bước chuyển biến mạnh mẽ về nhận thức và hành động của các cấp ủy Đảng, chính quyền, đặc biệt là người đứng đầu cũng như người dân, cộng đồng; xác định công tác phòng, chống thiên tai là nhiệm vụ quan trọng, cấp bách, thường xuyên của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội. Vấn đề cần ưu tiên trước mắt là nâng cao chất lượng dự báo, cảnh báo và theo dõi, giám sát thiên tai.

Theo đó tập trung vào những vấn đề chính như nâng cao chất lượng dự báo, bảo đảm yêu cầu dự báo sớm, kịp thời, chính xác diễn biến thiên tai nhất là các loại hình thiên tai thường xuyên diễn ra gây thiệt hại lớn như bão, lũ, ngập lụt hạn hán, xâm nhập mặn, lũ quét, sạt lở đất. Hoàn thành công tác xây dựng bản đồ phân vùng rủi ro thiên tai. Đồng thời đẩy mạnh xã hội hóa trong việc lắp đặt hệ thống theo dõi, giám sát thiên tai chuyên dùng, thiết bị giám sát hành trình tàu thuyền trên biển, trạm theo dõi mưa, mực nước, camera giám sát hồ chứa, trọng điểm đê điều. Mặt khác, cần nâng cao năng lực cứu hộ cứu nạn, bảo đảm an toàn tính mạng và tài sản cho nhân dân.

Để làm tốt điều đó, các bộ, ngành từ Trung ương đến địa phương tiếp tục rà soát bổ sung, bảo đảm đồng bộ hệ thống pháp luật ứng phó sự cố, thiên tai và tìm kiếm cứu nạn; trọng tâm là hoàn thiện và triển khai thực hiện Đề án phát triển nâng cao năng lực ứng phó sự cố, thiên tai và tìm kiếm cứu nạn đến năm 2030, định hướng đến năm 2045 sau khi được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt.

Chú trọng nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác cứu hộ, cứu nạn, xác định công tác cứu hộ, cứu nạn là hoạt động quan trọng của lực lượng vũ trang, là “nhiệm vụ chiến đấu trong thời bình”. Cần xây dựng kế hoạch, tổ chức mua sắm trang thiết bị, phương tiện chuyên dùng phục vụ công tác phòng, chống thiên tai, tìm kiếm cứu nạn, nhất là phục vụ tiếp cận hiện trường trong tình huống ngập sâu, lũ quét, sạt lở đất,..

Về lâu dài, cần đầu tư cho công tác phòng, chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn. Vì đây là sự đầu tư cho phát triển bền vững. Để làm tốt điều này cần đa dạng hóa việc huy động và sử dụng hiệu quả nguồn lực đầu tư. Ưu tiên bố trí kinh phí trong kế hoạch đầu tư công trung hạn giai đoạn 2021-2025 và nguồn dự phòng ngân sách hằng năm để chủ động thực hiện chiến lược, kế hoạch, chương trình tổng thể về phòng, chống thiên tai. Bố trí ngân sách tập trung xử lý dứt điểm các công trình khẩn cấp khắc phục hậu quả thiên tai năm 2022, trọng điểm đê điều, hồ chứa nước xung yếu trước mùa mưa bão năm 2023...