Vào một đêm tháng 9/2025, khi mùa bão Đại Tây Dương đang bắt đầu đe dọa các quốc gia châu Âu, hệ thống điều khiển tự động tại Hoek van Holland đã nhận được tín hiệu kích hoạt. Sau quá trình xử lý hàng triệu điểm dữ liệu liên quan đến gió, áp suất không khí và mực thủy triều, hai cánh tay thép khổng lồ tại cửa sông Nieuwe Waterweg - lối dẫn vào cảng Rotterdam, vốn là cảng biển lớn nhất châu Âu với lưu lượng hàng hóa vượt quá 436 triệu tấn mỗi năm đã được khởi động.

Đây chính là buổi thử nghiệm định kỳ hàng năm của Maeslantkering - hàng rào chắn bão tự động duy nhất trên thế giới, được hoàn thiện vào năm 1997 với tổng chi phí 450 triệu euro, đồng thời là một phần quan trọng trong hệ thống Delta Works nhằm bảo vệ 59% diện tích lãnh thổ Hà Lan dễ bị ngập lụt.

Trong khi đó, cách xa hàng nghìn cây số, tại Hội nghị G20 ở Nam Phi, cuộc gặp diễn ra vào ngày 23/11/2025 giữa Thủ tướng Việt Nam Phạm Minh Chính và Thủ tướng Hà Lan Dick Schoof đã đi sâu vào các vấn đề thực tiễn liên quan đến ứng phó biến đổi khí hậu.

Thủ tướng Hà Lan gửi lời thăm hỏi, chia sẻ với Việt Nam trước những tổn thất nặng nề của các đợt bão lũ, khẳng định cùng là quốc gia ven biển, Hà Lan chia sẻ sâu sắc những ảnh hưởng ngày càng phức tạp, nghiêm trọng của biến đổi khí hậu và sẵn sàng phối hợp, hỗ trợ Việt Nam trong ứng phó biến đổi khí hậu, làm sâu sắc hơn nữa hai khuôn khổ Đối tác chiến lược ngành về ứng phó với biến đổi khí hậu thông qua các chương trình, dự án hợp tác tại những vùng dễ bị tổn thương bởi biến đổi khí hậu ở Việt Nam.

Lũ lụt tháng 11/2025 chỉ là một phần của các nguy cơ từ biến đổi khí hậu cực đoan ở Việt Nam. Câu chuyện về hành trình chống chọi với lũ lụt của Hà Lan, từ những thảm họa lịch sử đến các giải pháp kỹ thuật cụ thể, đang trở thành mô hình tham khảo thiết thực cho Việt Nam trong việc quản lý rủi ro dài hạn.

Hệ thống phòng thủ chống lũ lụt của Hà Lan đã được hình thành từ một thảm họa nghiêm trọng: trận lũ lụt Biển Bắc năm 1953. Vào đêm 31/1 đến rạng sáng 1/2 năm đó, một cơn bão mạnh kết hợp với triều cường đã khiến mực nước dâng cao hơn 5,6m so với mức trung bình, dẫn đến việc phá vỡ hơn 400 điểm đê tại các tỉnh Zeeland, South Holland và North Brabant.

Hậu quả vô cùng nặng nề: 1.836 người thiệt mạng, 72.000 người phải sơ tán khẩn cấp, 200.000ha đất nông nghiệp chiếm tới 9% tổng diện tích nông nghiệp quốc gia này đã bị ngập trong nước mặn, và thiệt hại kinh tế ước tính lên đến 1,5 tỷ Guilder (tương đương khoảng 5 tỷ USD theo thời giá hiện nay).

Sự kiện này đã phơi bày rõ nét những điểm yếu của hệ thống đê chắn cũ kỹ, đặc biệt khi Hà Lan phải bảo vệ một đường bờ biển phức tạp với tổng chiều dài lên đến 700km.

Chỉ ba tuần sau thảm họa, Ủy ban Delta đã được thành lập, mở đường cho Kế hoạch Delta năm 1955 - một dự án quy mô lớn kéo dài suốt 43 năm từ 1954 đến 1997, với tổng chi phí khoảng 7 tỷ USD.

Kế hoạch này bao gồm 13 công trình trọng điểm như đập chắn, cống thoát nước, khóa thủy, hệ thống đê và rào chắn bão. Giải pháp cốt lõi là "rút ngắn đường bờ biển" bằng cách đóng cửa các cửa sông chính, từ đó giảm chiều dài cần bảo vệ xuống chỉ còn vài điểm then chốt.

Ban đầu, các con đập cố định như Đập Haringvliet (hoàn thành năm 1971, dài gần 5km với 17 cửa cống rộng 56,5m) cùng Brouwersdam (cũng hoàn thành năm 1971) đã được xây dựng nhằm biến các cửa sông thành hồ nước ngọt, ngăn chặn nước mặn xâm nhập và tạo nguồn dự trữ cho nông nghiệp.

Những công trình này đã nâng cao tiêu chuẩn an toàn từ mức 1/100 năm lên đến 1/4.000 năm ở một số khu vực, song cũng dẫn đến những hậu quả môi trường không mong muốn: hệ sinh thái nước lợ bị phá hủy, đa dạng sinh học suy giảm nghiêm trọng, và ngành đánh bắt thủy sản phải chịu thiệt hại kinh tế lên đến hàng triệu euro mỗi năm.

Nhận thức rõ những hạn chế này, Hà Lan đã điều chỉnh triết lý từ "chống lại nước" sang "sống chung với nước", mà minh chứng rõ nét nhất là hệ thống Oosterscheldekering – hàng rào chắn bão lớn nhất trong hệ thống Delta Works, được hoàn thiện vào năm 1986 với chi phí khoảng 2,5 tỷ euro (gấp đôi so với kế hoạch ban đầu).

Công trình này kéo dài 9km, bao gồm 65 trụ bê tông và 62 cửa van thép có trọng lượng từ 260 đến 480 tấn mỗi van, được treo giữa các trụ. Trong điều kiện bình thường, các van mở để thủy triều lưu thông tự do, giúp duy trì hệ sinh thái biển và hỗ trợ ngành nuôi trai hàu với giá trị kinh tế đạt 50 triệu euro/năm. Chỉ khi mực nước dâng vượt quá 3m so với mực nước biển trung bình (NAP), các van mới hạ xuống trong vòng 1 giờ để chặn bão.

Công trình đỉnh cao nhất phải kể đến Maeslantkering, được thiết kế đặc biệt để bảo vệ cảng Rotterdam, đây là nơi xử lý 15% lượng hàng hóa của toàn châu Âu, với giá trị kinh tế lên đến hàng nghìn tỷ euro – mà không làm cản trở hoạt động giao thông thủy.

Với hai cánh tay thép hình vòng cung, mỗi cánh dài 210m, cao 22m và nặng 6.800 tấn, chúng được nối với bờ sông bằng khớp cầu có đường kính 10m – lớn nhất thế giới, với trọng lượng 680 tấn.

Hệ thống tự động BOS (Beslis- en Ondersteunend Systeem) phân tích dữ liệu thời tiết theo thời gian thực và đóng cửa khi mực nước dự báo vượt 3m tại Rotterdam.

Quy trình hoạt động bao gồm bơm nước vào ụ khô để cánh tay nổi lên, xoay ra sông, gặp nhau rồi chìm xuống đáy, mất tổng cộng 2 giờ. Kể từ năm 1997, hệ thống này đã đóng cửa thành công ba lần vào năm 2007 (đóng thủ công trong bão), 2018 (kiểm tra trong bão) và năm 2023 (tự động đầu tiên do bão Pia, vượt 3m NAP), với tần suất dự kiến chỉ 1 lần mỗi 10 năm nhằm giảm thiểu gián đoạn kinh tế (mỗi lần đóng cửa gây thiệt hại từ 10 đến 20 triệu euro). Thiết kế "fail-safe" đảm bảo hệ thống vẫn hoạt động ngay cả khi mất điện.

Bên cạnh các rào chắn bão, hệ thống đê biển chính là nền tảng cốt lõi, với tổng chiều dài hơn 22.000km được chia thành các "vòng đê" bảo vệ, đạt tiêu chuẩn cao nhất là chống lũ 1/10.000 năm tại vùng Randstad – tập trung 8 triệu dân cư và đóng góp 40% GDP của Hà Lan.

Chương trình Bảo vệ Lũ lụt Quốc gia (HWBP) đang tiến hành củng cố 1.400km đê cùng 400 cổng nước và bơm thoát nước đến năm 2050, với nguồn ngân sách từ Quỹ Delta khoảng 1,5 tỷ euro mỗi năm.

Các đê hiện đại không chỉ có chiều cao lên đến 12-15m mà còn được thiết kế rộng rãi, với sườn thoải nhằm chống xói mòn, đồng thời tích hợp đa chức năng như đường giao thông hoặc khu vực công viên xanh.

Tuy nhiên, biến đổi khí hậu đang đặt ra những thách thức lớn: theo Viện Khí tượng Hoàng gia Hà Lan (KNMI), mực nước biển có thể dâng từ 1 đến 2m vào năm 2100, kết hợp với các cơn bão mạnh hơn và hiện tượng đất lún từ 2 đến 5mm mỗi năm.

Để ứng phó với những thách thức do biến đổi khí hậu gây ra, Hà Lan đã triển khai Chương trình Delta từ năm 2010, trong đó nổi bật là dự án "Room for the River" (Không gian cho sông ngòi) – một sáng kiến toàn diện nhằm giảm rủi ro lũ lụt bằng cách mở rộng diện tích sông thay vì chỉ dựa vào việc nâng cao đê chắn. Dự án này, được chính phủ Hà Lan phê duyệt từ năm 2006 và thực hiện chủ yếu trong giai đoạn 2007-2015, với phần lớn dự án hoàn thành vào cuối năm 2018.

Với tổng kinh phí khoảng 2,3 tỷ euro, "Room for the River" bao gồm hơn 30 dự án cụ thể tại các lưu vực sông chính như Rhine, Meuse, Waal, Nederrijn và IJssel, tập trung vào việc tạo thêm không gian cho sông mở rộng tự nhiên trong mùa lũ.

Các biện pháp kỹ thuật chính được áp dụng trong dự án "Room for the River" (Không gian cho sông ngòi) bao gồm: di dời đê chắn vào sâu hơn từ 100 đến 200m so với vị trí cũ, giúp sông có thêm diện tích để lan tỏa nước lũ; hạ thấp bãi bồi và lòng sông tại một số đoạn để tăng tốc độ dòng chảy và giảm mực nước lũ từ 1 đến 2m; xây dựng các kênh phụ hoặc vùng đệm ngập nước tạm thời để phân tán lượng nước dư thừa; đồng thời cải tạo cảnh quan bằng cách khôi phục các khu vực ngập nước tự nhiên và trồng cây xanh.

Những giải pháp này không chỉ nâng cao khả năng xả nước sông lên khoảng 10% (từ mức 16.000m³/giây lên cao hơn tại một số điểm then chốt) mà còn tránh được việc phải nâng đê liên tục, vốn có thể gây tốn kém và ảnh hưởng đến môi trường. Kết quả, dự án đã tạo thêm khoảng 1.000ha không gian thiên nhiên mới, thúc đẩy đa dạng sinh học với sự hồi sinh của các loài chim nước, cá và thực vật bản địa, đồng thời cải thiện chất lượng cuộc sống cho cư dân địa phương thông qua việc tích hợp các khu vực giải trí như đường đi bộ, công viên và hồ chứa nước ngọt.

Dự án "Room for the River" thể hiện sự chuyển biến trong tư duy quản lý thủy lợi của Hà Lan, từ cách tiếp cận truyền thống "đối đầu với nước" sang "hài hòa với nước", kết hợp chặt chẽ giữa an toàn chống lũ, bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế bền vững. Đến nay, nó đã được đánh giá là thành công lớn, giảm đáng kể rủi ro lũ lụt cho hơn 4 triệu dân cư tại vùng đồng bằng sông, và trở thành mô hình tham khảo cho nhiều quốc gia khác, bao gồm Việt Nam, trong việc ứng phó với mực nước biển dâng và bão lũ ngày càng cực đoan.

Dự án "Sand Motor" cũng đáng chú ý khi bồi đắp 21 triệu m³ cát để hình thành bán đảo nhân tạo dài 2km, giúp sóng biển tự phân tán và bảo vệ 35km bờ biển trong vòng 20 năm, đồng thời tiết kiệm được 70 triệu euro so với phương pháp truyền thống.

Bài học 1: Chuyển đổi tư duy từ "chống lại nước" sang "sống chung với nước" một cách chủ động và bền vững

Kinh nghiệm từ Hà Lan chứng minh rằng, việc chỉ dựa vào các công trình "cứng" như đê cao, kè chắn để "chống chọi" với thiên nhiên thường dẫn đến hậu quả lâu dài, trong khi tạo không gian cho dòng nước chảy tự nhiên mới mang lại hiệu quả thực sự. Chương trình "Room for the River" (Không gian cho sông ngòi) của Hà Lan đã thành công bằng cách mở rộng lòng sông, hạ thấp đê ở một số đoạn và tạo vùng trũng tích nước, giúp giảm áp lực lũ lên đến 30-40% mà không làm gián đoạn sinh hoạt cộng đồng. Áp dụng vào Việt Nam, đặc biệt trước những đợt lũ cực đoan như ở miền Trung năm 2025, chúng ta có thể quy hoạch lại các khu vực ven sông bằng cách xây dựng hồ chứa tạm thời kết hợp trồng cây ngập nước, giảm tốc độ dòng chảy và hạn chế thiệt hại. Ví dụ, tại đô thị như Nha Trang, phát triển công viên ngập nước đa năng không chỉ chống ngập mà còn tạo không gian xanh, cải thiện chất lượng cuộc sống cho nhân dân. Giải pháp này đã chứng minh hiệu quả ở Hà Lan, giúp giảm thiểu thiệt hại kinh tế hàng tỷ euro mỗi năm, nâng cao khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu.

Bài học 2: Kết hợp hài hòa giữa giải pháp dựa vào thiên nhiên và hạ tầng kỹ thuật tiên tiến để tăng cường khả năng chống chịu

Hà Lan đã dẫn đầu thế giới trong việc kết hợp "giải pháp xanh" với "giải pháp xám", như trong dự án Delta Works với các cửa van tự động và hệ thống rừng ngập mặn bảo vệ bờ biển, giúp giảm xói mòn lên đến trên 50% và duy trì hệ sinh thái. Việt Nam có thể học hỏi để phát triển các giải pháp dựa vào thiên nhiên (Nature-Based Solutions - NBS) như khôi phục rừng đầu nguồn tại các tỉnh miền núi miền Trung. Cụ thể, kết hợp với đê mềm từ vật liệu thân thiện môi trường, giải pháp này có thể hấp thụ sóng lớn và giảm ngập lụt đô thị, như đã thử nghiệm thành công tại các dự án ở miền Trung, thời gian ngập giảm từ hàng giờ xuống chỉ còn vài chục phút. Đồng thời, áp dụng công nghệ Hà Lan như cửa cống thông minh với cảm biến tự động tại các sông lớn ở miền Nam, giúp điều tiết nước mà vẫn bảo tồn đa dạng sinh học.

Bài học 3: Ứng dụng công nghệ hiện đại, dự báo sớm kết hợp với hợp tác quốc tế để giảm thiểu thiệt hại và tăng cường đoàn kết

Từ hệ thống giám sát tự động như Maeslantkering của Hà Lan hoạt động dựa trên dữ liệu thời tiết thời gian thực để đóng cửa chắn bão chỉ trong một giờ, Việt Nam có thể nâng tầm hệ thống dự báo lũ lụt, đặc biệt khi năm 2025 chứng kiến mưa lũ dị thường ở miền Trung, vượt ngưỡng lượng mưa trung bình hàng năm. Cụ thể, triển khai công nghệ AI và viễn thám tại các lưu vực sông để dự báo mực nước dâng trước 48-72 giờ, kết nối với mạng lưới cảm biến quốc gia nhằm phát hiện sớm lũ quét và hỗ trợ sơ tán kịp thời. Chúng ta có thể tích hợp ứng dụng di động để nhân dân nhận cảnh báo trực tiếp, như đã áp dụng hiệu quả ở một số địa phương. Đồng thời, tăng cường hợp tác quốc tế qua các dự án như "Vietnam-Netherlands Delta Partnership", chuyển giao công nghệ và đào tạo chuyên gia, để xây dựng kế hoạch quốc gia đến năm 2050 với sự tham gia của cộng đồng.

Biến đổi khí hậu đặt ra thách thức khắc nghiệt, song Việt Nam đang nỗ lực thích ứng bằng việc tiếp thu bài học từ các quốc gia khác. Những kinh nghiệm về sống chung với nước, giải pháp thiên nhiên và công nghệ hiện đại không chỉ bảo vệ tính mạng cho người dân mà còn giúp đất nước thích ứng với sự biến đổi khí hậu một cách bền vững.