Vì sao quốc lộ 3 chậm hoàn thành?

Quốc lộ 3 (QL3) có chiều dài 345 km xuất phát từ Hà Nội (Cầu Ðuống cũ) qua Thái Nguyên, Bắc Cạn và kết thúc tại cửa khẩu Tà Lùng (Cao Bằng). Sau nhiều năm hoạt động, tuyến đường đã xuống cấp nghiêm trọng. Thêm vào đó là yêu cầu vận tải ngày càng lớn, tuyến đường trên không còn đáp ứng yêu cầu. Ðể giải quyết tình trạng trên và tạo động lực thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội một khu vực còn nhiều khó khăn, Bộ GTVT đã lập Dự án cải tạo nâng cấp (CTNC) QL3 đoạn Bờ Ðậu - Thủy Khẩu (từ Thái Nguyên đến cửa khẩu Tà Lùng).

Thực trạng

Dự án QL3 bao gồm 16 gói thầu, mỗi gói thầu có giá trị dao động trong khoảng 20 - 25 tỷ đồng, thời gian thực hiện trung bình là 18 tháng.

Theo dự kiến ban đầu, toàn bộ dự án (bao gồm tất cả các khâu: nghiên cứu khả thi, thiết kế, đấu thầu, thi công) sẽ phải hoàn thành chậm nhất vào ngày 31-12-2004. Nhưng đến nay (tháng 10-2005), trong tổng số 16 gói thầu của toàn bộ tuyến đường vẫn còn tới ba gói thầu (gói 1, 13, 14) chưa hoàn thành, riêng hai gói thầu 15 và 16 (bổ sung sau này) đang chuẩn bị thi công. Và nếu tình hình diễn ra đúng như cam kết của chủ đầu tư, nhà thầu, địa phương thì cũng phải đến 1-4-2006 các gói thầu còn lại này mới có thể hoàn thành.

Phải nói rằng đi trên QL3 hôm nay đã có những đoạn đường đẹp, thênh thang so với trước nhưng lại bị cắt khúc bởi những đoạn lầy lội hoặc khói bụi mù mịt, những cụm nhà chưa có điều gì hứa hẹn được giải phóng đúng tiến độ, dù là tiến độ gia hạn có cam kết ở cấp tỉnh và Bộ.

Ðồng chí Lê Ðình Thi - Giám đốc Sở GTVT Thái Nguyên, Phó Ban thường trực Ban chỉ đạo GPMB các dự án giao thông tỉnh cho biết: Ở Thái Nguyên, Dự án khởi công từ năm 2002 và đáng lẽ phải hoàn thành sau 24 tháng thi công. Nhưng đến nay vẫn tắc ở 200m thị trấn Ðu và một số miệng cống ở Giang Tiên.

Ðầu tháng 10-2005, đến thị trấn Ðu (huyện Phú Lương) chúng tôi thấy vẫn còn nguyên cả một móng nhà nằm chềnh ềnh giữa đường vì Ban giải phóng mặt bằng không tính giá đền bù cho nó. Còn miệng cống thì trong số 33 cống thoát nước và cống kỹ thuật có sáu cống không hợp lý, có cái chĩa thẳng vào nhà dân, có cái đâm vào sườn núi. Ở Bắc Cạn, không chỉ mắc ở nhà dân mà còn mắc cả ở công trình của cơ quan nhà nước. Ở Cao Bằng, mới đây tỉnh đã ký cam kết với Bộ GTVT  tới ngày 1-11-2005 bàn giao nốt 1,6 km đoạn tránh thị trấn Phục Hòa - gói thầu số 13, nhưng đấy cũng mới chỉ là cam kết. 

Trong quá trình triển khai Dự án CTNC QL3 đoạn Bờ Ðậu - Thủy Khẩu, theo đề nghị của chính quyền hai tỉnh Bắc Cạn, Cao Bằng, Nhà nước đã quyết định bổ sung thêm hai dự án: Dự án QL3 đoạn qua thị xã Bắc Cạn và Dự án QL3 đoạn tránh thị xã Cao Bằng (còn gọi là các dự án thành phần: Dự án nội thị Bắc Cạn và Dự án tránh TX Cao Bằng). Theo đó tuyến nội thị Bắc Cạn có độ dài 0chạy qua trung tâm thị xã từ km150+250 - km 160. Tuyến có tổng mức đầu tư xấp xỉ 294,5 tỷ đồng, được thiết kế theo quy hoạch của thị xã với mặt cắt ngang 27 m, bao gồm cả đường, dải phân cách giữa và vỉa hè hai bên. Tuyến tránh TX Cao Bằng bao gồm khoảng 4km đường cấp I và 7 km đường cấp III, tổng giá trị xấp xỉ 185 tỷ đồng.

Ðây là hai dự án có vai trò rất quan trọng đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của hai tỉnh, đồng thời có tác dụng tương hỗ với Dự án QL3 chính tuyến. Dẫu đang trong thời gian thực hiện, dù có nhiều giải pháp tích cực, thì chắc chắn vẫn không đủ thời gian và các điều kiện khác để bảo đảm đúng tiến độ.

Chính ông Lưu Văn Dũng, Tổng giám đốc PMU5, chủ đầu tư cũng khẳng định như vậy.  Xin đơn cử gói thầu số 3. Gói thầu này phải GPMB đoạn khu phố trung tâm nhất ở thị xã, ảnh hưởng đến 239 hộ dân, trong đó di dời hoàn toàn 170 hộ. Còn nếu tính trên toàn tuyến sẽ phải GPMB với trên 2.000 hộ. Ðối với gói thầu này, tỉnh Bắc Cạn cam kết 1-4-2006 sẽ hoàn thành công tác tái định cư (TÐC) và GPMB. Trong khi đó, tới ngày 13-9-2005 UBND tỉnh Bắc Cạn mới có công văn số 1369 đề nghị Bộ GTVT hỗ trợ 50 tỷ đồng để xây dựng khu TÐC cho các hộ nêu trên.

Khu tái định cư ở đồi truyền hình Bắc Cạn đang thời kỳ san ủi.

Trong buổi làm việc với chúng tôi, ông Lê Văn Khương - Chủ tịch UBND thị xã Bắc Cạn, thành viên Ban chỉ đạo GPMB đoạn nội thị cũng thừa nhận tiến độ GPMB và TÐC hiện rất khó khăn và quá chậm, khó có thể hoàn thành đúng thời hạn mà địa phương đã cam kết với chủ đầu tư... Tuyến qua thị xã trước đây dự kiến GPMB chỉ hơn 100 tỷ đồng, nay riêng đền bù cho dân đã khoảng 140 tỷ, xây dựng ba khu TÐC khoảng 65 tỷ, chưa tính các phát sinh khác nên cơ khả năng sẽ vượt mức dự kiến. Chưa kể ở thị xã miền núi, rất khó mà đào ra một khu đất rộng làm khu tái định cư.

Như vậy, khả năng thông tuyến toàn QL3 (bao gồm cả 2 dự án thành phần) còn là một viễn cảnh .

Chậm do đâu?

* Ách tắc trong giải phóng mặt bằng

Ðây là nguyên nhân chính. Nguyện vọng làm đường thì gấp mà công tác chuẩn bị một cách đồng bộ thì không thực hiện được. Các hội đồng GPMB đều thành lập chậm, hoạt động kém hiệu quả, nhân sự kiêm nhiệm, lại gặp việc quản lý đất đai của các địa phương hết sức lộn xộn, chưa đồng bộ với quy hoạch và không ít kẻ cơ hội, lợi dụng nhằm đục nước, béo cò...

Ðến tận cuối tháng 10 những người dân tại phố  chợ thị xã Bắc Cạn vẫn không biết được mình sẽ về đâu khi con đường mới đang được rục rịch thi công tới sát nhà. Ở tỉnh Cao Bằng trong ba khu TÐC mới chỉ san nền xong khu TÐC số 1, hai khu TÐC còn lại vẫn chưa tiến hành giải quyết mặt bằng xong.

Chúng tôi đã gặp những hộ dân thuộc diện bị giải tỏa. Bên cạnh sự ủng hộ chủ trương mở rộng đường là những băn khoăn, thậm chí phản ứng gay gắt về giá đền bù, về khu tái định cư, về sự làm việc tắc trách của một số cán bộ trong ban giải phóng mặt bằng... Ông Nguyễn Hữu Ngà, tổ 6 Ðức Xuân bất bình: Nhà, đất chúng tôi đều hợp pháp, đã sử dụng yên ổn hai chục năm nay  giờ  chỉ được đền bù 1,4 triệu/m².

Một đoạn quốc lộ 3 đang thi công dở dang.

Khung giá này đối chiếu với Nghị định 22/1998 là chưa phù hợp và không thỏa đáng vì giá đất khu vực nội thị trên thị trường hiện tại mức thấp nhất là 4 triệu đồng/m². 

Một chủ nhà trước cổng chợ Bắc Cạn lo lắng: Nhà nước hứa hỗ trợ tiền thuê nhà trong khi chờ chỗ TÐC, nhưng  chúng tôi sẽ lấy gì để ăn đây trong khi cuộc sống hằng ngày cả gia đình lệ thuộc vào buôn bán bám theo mặt đường này. 18 hộ dân thuộc tổ 6 phường Ðức Xuân, TX Bắc Cạn... nhất quyết sẽ không di chuyển nếu không được chính quyền làm rõ về nơi TÐC, cách thức hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp. Ông Phạm Ðức Vượng, tổ 6 đoạn cổng chợ Bắc Cạn nói: Không chỉ mất dân chủ, còn có cả sự tiêu cực, gây lãng phí lớn về tiền của Nhà nước (dỡ bỏ Ðài truyền hình Bắc Cạn khi chỉ mới đưa vào sử dụng được hơn hai năm). Chúng tôi đã viết nhiều đơn thư khiếu nại nhưng đã rơi vào sự im lặng hoặc không được trả lời thấu đáo...

Công tác quản lý đất đai bị buông lỏng một thời gian dài, chưa quy củ tại các tỉnh là nguyên nhân gây phức tạp cho GPMB. Ở hầu hết các điểm dân cư trên tuyến QL3, nhiều hộ dân ngang nhiên lấn chiếm sử dụng hành lang an toàn giao thông, thậm chí xây cả nhà trên đất lấn chiếm mà có hộ vẫn được cấp giấy chứng nhận sử dụng đất hợp pháp.

Ở Thái Nguyên, có nơi đất hành lang giao thông bị chiếm dụng sử dụng ổn định cả thời gian dài. Chỉ tới khi triển khai dự án chính quyền mới yêu cầu giải tỏa với mức hỗ trợ 75.000đ/m² với đất ở không phải ở thị trấn, thị tứ và 90.000đ/m² với đất thị trấn, thị tứ.

Chủ tịch UBND huyện Phú Lương ông Lê Thiện Ðán khi đề cập tới việc nhiều hộ dân chống đối không cho thi công ở thị trấn Ðu đã thừa nhận: "Công tác quản lý quá yếu do chúng ta không nắm chắc tình hình tư tưởng, hiện trạng đất đai".

Ông Lê Ðình Thi, Giám đốc Sở GTVT Thái Nguyên cho biết:  Khi thiết kế được lập từ năm 2001 thì một số chỗ ở Phú Lương, không có dân. Ðến khi chưa thi công xong thì đã mọc lên một dãy phố sầm uất. Khi các đơn vị thi công làm cống theo thiết kế thì cửa xả của cống xối ngay vào nhà dân, dẫn đến bị phản ứng quyết liệt.

Gói thầu qua thị trấn trên Phục Hòa- tỉnh Cao Bằng cũng không thể triển khai bởi thiết kế QL3 năm 2001 bám theo tuyến đường cũ không có phương án TÐC. Tháng 10-2004 tỉnh Cao Bằng mới có quy hoạch thị trấn Phục Hòa và đề nghị chỉnh tuyến theo quy hoạch. Tuyến mới chỉ dài 1,6 km nhưng phải TÐC cho hàng chục hộ gia đình, kết quả là hiện vẫn chưa giải quyết xong mặt bằng.

* Một số nhà thầu năng lực yếu kém

Tham gia dự án QL3 và hai dự án thành phần có 25 nhà thầu. Ðây là những đơn vị đã vượt qua giai đoạn đấu thầu do Ban QLDA 5 tổ chức và được Bộ GTVT phê duyệt. Tuy nhiên, trên thực tế bên cạnh những đơn vị thật sự có năng lực (nay hầu hết đã thi công và bàn giao xong) thì vẫn còn một số nhà thầu yếu kém cả về mặt tài chính lẫn kinh nghiệm tổ chức thi công. Ðây cũng chính là một nhân tố khiến QL3 chậm hoàn thành.

Ðể minh chứng điều này, chúng tôi xin trích một số đoạn nhận xét về các nhà thầu trong báo cáo về tình hình thi công các gói thầu  tuyến tránh thị xã Cao Bằng tính đến ngày 6-10-2005:

Gói thầu số 1 - Tiểu dự án 1: Ðối chiếu khối lượng thực hiện của nhà thầu với cam kết ngày 30-8-2005 tính đến thời điểm hiện nay tiến độ thi công của nhà thầu quá chậm, cụ thể: thi công nền đắp K95, K98, rãnh hợp đúc săm và cống thoát nước.

Gói thầu số 2 - Tiểu dự án 1: Tiến độ thi công của nhà thầu còn chậm, cụ thể: thi công rãnh hợp đúc sẵn, cống thoát nước và bỏ vỉa đúc sẵn.

Gói thầu số 3 - Tiểu dự án 1: Tiến độ thi công của nhà thầu quá chậm, cụ thể: thi công đắp đường hai đầu cầu.

Gói thầu số 2 - Tiểu dự án 2: Tiến độ thi công quá chậm, cụ thể: thi công cống hộp, nền đắp K95 và cầu suối Của...

Các giải pháp khắc phục được đưa ra đều là: tăng thêm cán bộ, nhân lực, thiết bị. Thực tế, đại diện Chủ đầu tư - PMU 5 đã phải thành lập một tổ công tác chuyên trách làm việc liên tục bảy ngày trong tuần trên hiện trường để theo dõi tiến độ, chất lượng và kịp thời đưa ra hướng chỉ đạo và các biện pháp can thiệp khi cần thiết.

Tình trạng yếu kém năng lực của nhà thầu cũng đã tạo nên sự bức xúc của các địa phương. Ý kiến của chủ đầu tư dự án cũng như vậy. Theo chủ đầu tư, một số nhà thầu khi bước vào thi công thì vốn, thiết bị, nhân lực chưa đáp ứng được như đề xuất trong hồ sơ dự thầu.

Ðể khắc phục tình trạng trên, ở một số gói thầu, PMU 5 đã phải bổ sung thêm đơn vị khác vào thi công hoặc thậm chí phải báo cáo Bộ GTVT cho phép thay nhà thầu. Ðây chính là điều mà chúng tôi bắt gặp ở gói thầu số 12: Do năng lực tài chính, năng lực thi công quá yếu kém của Công ty xây lắp 2 Thái Bình, chủ đầu tư đã phải thay nhà thầu bằng một đơn vị khác (Công ty Việt Bắc - Bộ Quốc phòng).

Tổng giám đốc PMU5 Lưu Văn Dũng cho biết thêm: Có tình trạng nhiều nhà thầu khi thi công các công trình trước đó đều chưa được thanh toán nên mắc nợ ngân hàng. Mọi khoản tiền chuyển về tài khoản của các đơn vị đều bị ngân hàng phong tỏa để trừ nợ. Các khoản thanh toán của PMU 5 cho các đơn vị cũng nằm trong tình trạng đó khiến nhà thầu không còn tiền để tái đầu tư.

Chúng tôi được biết, tính đến cuối năm 2004, tổng số khoản nợ phải thu của các doanh nghiệp thuộc Bộ GTVT chưa được thanh toán là trên 4.156 tỷ đồng. Nếu tính thêm phần khối lượng đã hoàn thành nhưng chưa nghiệm thu thì tổng số nợ đọng lên đến 6.223 tỷ đồng. Trong đó, nợ từ các dự án vốn ngân sách Trung ương do Bộ GTVT quản lý là 3.073 tỷ đồng, nợ từ các dự án của địa phương là 2.124 tỷ đồng.

Hiện Bộ GTVT có khoảng  200 công ty xây dựng, nếu chia đều tổng số nợ đọng 6.223 tỷ đồng thì bình quân mỗi công ty bị  nợ hơn 31 tỷ đồng. Trong khi đó doanh nghiệp phải vay vốn ngân hàng để hoạt động và chịu lãi suất bình quân 10%/năm. Bên cạnh đó, do không trả nợ ngân hàng đúng hạn nhiều doanh nghiệp không được tiếp tục cho vay để hoạt động. Khó khăn vì thế càng tăng lên gấp bội.

* Quan hệ giữa chủ đầu tư - địa phương - nhà thầu

Một trong những nguyên nhân khiến dự án tuyến nội thị Bắc Cạn bị chậm là do phải chuyển chủ đầu tư nhiều lần. Ban đầu hình thành dự án Bộ GTVT giao cho PMU 5 tiến hành chuẩn bị đầu tư nghiên cứu lập dự án khả thi QL3 đoạn Bờ Ðậu - Thủy Khẩu.

Ðến tháng 6-2001 Bộ GTVT lại quyết định tách 10 km hai đầu thị xã Bắc Cạn trong dự án nâng cấp QL3 và giao cho Sở GTVT Bắc Cạn làm chủ đầu tư, PMU 5 bàn giao toàn bộ tài liệu cho Sở GTVT Bắc Cạn để tiếp tục thực hiện.

Ðến tháng 11-2002 Bộ GTVT lại chuyển giao nhiệm vụ chủ đầu tư dự án 10km qua thị xã Bắc Cạn từ Sở GTVT Bắc Cạn qua PMU 5. Sự thay đổi liên tục của Bộ GTVT về chủ đầu tư cùng những thủ tục bàn giao rườm rà đã ảnh hưởng không nhỏ đến tiến độ dự án.

Những thủ tục hành chính rắc rối cùng sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa chủ đầu tư và địa phương cũng khiến việc triển khai kéo dài.  Gói thầu số 6 - QL3 thuộc địa phận tỉnh Bắc Cạn kể từ khi khởi động đến nay đã hơn tám tháng nhưng không hoàn thành nổi 600 m đường do vướng cột điện tại km 201. Dù thiết kế ban đầu không ảnh hưởng tới cột điện nhưng khi buộc phải có phương án giải quyết (do phát hiện có hiện tượng sụt trượt) thì việc xử lý quá chậm (mất tới tám tháng). Rõ ràng đây là trách nhiệm thuộc về những đơn vị liên quan.

Tại cuộc họp bàn có kiểm điểm tiến độ thi công tuyến tránh TX Cao Bằng, một nhà thầu rất bất bình trước thái độ thiếu hợp tác của điện lực tỉnh Cao Bằng trong quá trình làm thủ tục xin cấp phép đấu nối đường điện phục vụ thi công cầu. Anh cho biết, công văn xin phép đầu tiên đã được gửi tới điện lực Cao Bằng cách đây hàng tháng, nhưng đến giờ đơn vị vẫn chưa được cấp giấy phép.

Trước sự chậm trễ của dự án, Bộ GTVT và UBND tỉnh Bắc Cạn đã phải tổ chức họp để kiểm điểm tình hình tiến độ thi công, GPMB và bàn biện pháp tháo gỡ khó khăn, giải quyết các tồn tại trong GPMB và thi công các gói thầu trên địa bàn.

Sau cuộc họp, các bên cũng đã ký biên bản cam kết về trách nhiệm, công việc cụ thể của từng bên, thành lập một ban chỉ đạo chung do Chủ tịch UBND tỉnh Hà Ðức Toại làm trưởng ban, Bộ trưởng Bộ GTVT Ðào Ðình Bình làm phó ban, PMU 5, Sở GTVT Bắc Cạn đồng thường trực.

Một bản cam kết và ban chỉ đạo tương tự cũng được thành lập tại tỉnh Cao Bằng do Chủ tịch UBND tỉnh Lô Ích Giang làm trưởng ban, Bộ trưởng Bộ GTVT Ðào Ðình Bình làm phó ban. Sự kiện hy hữu này phần nào nói lên sự sốt ruột của các cơ quan chức năng trước tiến độ quá chậm của con đường, nhưng đồng thời cũng cho thấy tính hiệu quả khi có sự kết hợp chặt chẽ giữa địa phương với chủ đầu tư.

Sau khi có sự đôn đốc, chỉ đạo quyết liệt từ các Chủ tịch UBND tỉnh và chủ đầu tư, công tác GPMB - TÐC và thi công xây lắp đã chuyển biến rất tích cực. Theo kế hoạch, dự kiến tuyến chính QL3 và hai dự án thành phần sẽ cơ bản hoàn thành và đưa vào vận hành trước Tết Âm lịch năm nay.

Lời kết

Mới đây, Bộ GTVT đã chính thức có Văn bản số 5848 xin điều chỉnh dự án QL3 về tổng mức đầu tư với giá trị điều chỉnh là 1.291 tỷ đồng, tăng gấp đôi so với tổng mức đầu tư cũ. Ngoài những lý do khách quan như: Nhà nước điều chỉnh giá đất, sự trượt giá vật liệu, nhân công..., chắc chắn có một nguyên nhân không nhỏ từ tình trạng thi công kéo dài, chậm trễ.

Ðây quả là một bài học đắt giá trong khi Ðảng, Nhà nước đang kêu gọi cả nước triệt để tiết kiệm, chống lãng phí để dồn sức cho sự nghiệp CNH, HÐH đất nước. Thiết nghĩ, sau khi dự án hoàn thành, Bộ GTVT, các tỉnh nơi dự án đi qua và các đơn vị liên quan khác cần tổ chức đúc rút kinh nghiệm, làm rõ trách nhiệm cụ thể của từng đơn vị, từng cá nhân trong việc chậm hoàn thành dự án. Có như vậy mới có thể tin rằng bài học QL3 sẽ không còn tiếp diễn.