Nếu tham quan khu phố cổ bằng những bước chân vội vã, bị phân tâm bởi sự ồn ã, tiếng còi xe inh ỏi..., đôi lúc ta thật khó có thể nhận ra vẻ đẹp của khu phố cổ. Thực trạng này khiến đôi khi, có những vị khách du lịch đứng giữa lòng phố cổ, nhưng vẫn buột miệng hỏi: 'Phố cổ ở đâu?'. Phố cổ Hà Nội không mang vẻ đẹp yên bình như những đô thị cổ khác. Từ xa xưa đến nay, phố cổ Hà Nội là khu vực buôn bán sầm uất nhất ở đất kinh kỳ. Vẻ đẹp của phố cổ đôi khi bị che lấp đi phần nào bởi những hoạt động thương mại luôn nhộn nhịp suốt ngày đêm. Phải có lúc bình tâm dạo bộ mới có thể khám phá, cảm nhận những nét rêu phong, ẩn giấu đằng sau nhịp sống hối hả ấy.
Hiện nay, các cửa hàng ở mặt tiền khu vực phố cổ Hà Nội không chỉ kinh doanh các mặt hàng truyền thống, mà còn kinh doanh nhiều loại mặt hàng khác phục vụ nhu cầu của cuộc sống đương đại. Mặt tiền phố là không gian kinh doanh (thuật ngữ quốc tế là shop - house), và đang bị tác động mạnh bởi các yếu tố kinh tế - xã hội. Phố cổ Hà Nội đang đứng trước thách thức về bảo tồn, về chất lượng sống giảm sút, mà nguyên nhân do hoạt động thương mại ở các cửa hàng mặt tiền. Nhận thấy thực trạng này, Vũ Thành Công - sinh viên Khoa Quy hoạch và Kiến trúc, Trường đại học Xây dựng Hà Nội đã chia sẻ với Ngô Việt Anh và Nguyễn Thu Hà, hai người bạn học cùng khoa. Ba bạn trẻ đã thống nhất thực hiện nghiên cứu 'Sự biến đổi hình thái không gian và chức năng thương mại nhà mặt phố tại khu phố cổ Hà Nội' dưới sự hướng dẫn của tiến sĩ Lê Quỳnh Chi.
Ðã có nhiều công trình khoa học về phố cổ, nhưng nghiên cứu của nhóm sinh viên Trường đại học Xây dựng là một trong những cách tiếp cận mới, hầu như hiếm khi được đề cập trong các nghiên cứu trước đây, tức hình thái shop - house. Sáu tháng nghiên cứu, trong đó có ba tháng ròng thực hiện trên thực địa khiến ba bạn trẻ gần như trở thành cư dân của phố cổ. Lịch sử phố cổ được tái dựng dưới góc nhìn mới của những kiến trúc sư tương lai. Theo nghiên cứu của nhóm, qua các thời kỳ lịch sử, hình thái nhà mặt phố và không gian sinh hoạt nhà mặt phố cũng đã biến đổi rất đa dạng. Nhưng biến đổi diễn ra mạnh nhất kể từ khi nước ta chuyển sang nền kinh tế thị trường, trong khoảng chục năm trở lại đây, kinh tế phát triển nhanh, tốc độ thay đổi càng nhanh chóng. Vậy nguyên nhân nào dẫn đến sự thay đổi đó? Mặt tiền phố cổ truyền thống là nơi bày bán, giới thiệu các sản phẩm của gia đình đã chuyển sang nhiều dạng thức khác nhau. Việc buôn bán ở phố cổ không chỉ diễn ra ở khu vực mặt tiền ngôi nhà, mà còn 'bành trướng' thêm ở khu vực liền kề, trên hè phố... Kèm theo đó là sự thay đổi hình thức kiến trúc các ngôi nhà một cách tùy tiện. Trong khu vực này, xuất hiện những ngôi nhà 'đa phong cách', không giống kiến trúc truyền thống, cũng chẳng theo lối kiến trúc kiểu Pháp, với mục đích dành tối đa diện tích phục vụ kinh doanh. Nghiên cứu chỉ ra rằng, hình thái shop - house là hình thái phù hợp với điều kiện của phố cổ. Ðây là hình thái cần tiếp tục bảo tồn.
Từ khảo sát thực tế, các bạn trẻ nhận ra, bên cạnh biến đổi về hình thái không gian, còn có sự biến đổi mạnh mẽ về nguồn gốc dân cư. Trong số những chủ thể hiện tại của những ngôi nhà mặt tiền - bộ mặt phố cổ, không nhiều người là người Hà Nội gốc. Thiếu chiều sâu văn hóa, người ta không có tình cảm, không còn niềm tự hào về phố cổ. Ðây là một trong những nguyên nhân quan trọng khiến bộ mặt phố cổ biến dạng.
Nghiên cứu cũng chỉ ra những tác động tiêu cực của sự biến đổi hình thái shop-house đối với các quan hệ xã hội tại các khu nhà. Các hộ kinh doanh ở mặt tiền gây ảnh hưởng lớn tới môi trường sinh hoạt, an ninh trật tự của các hộ gia đình bên trong. Trong khi đó, chính những hộ kinh doanh ở cửa hàng mặt tiền ngôi nhà cũng phải đối mặt với hàng loạt vấn đề nan giải khác như môi trường, hạ tầng kỹ thuật thiếu tiêu chuẩn...
'Người dân khu phố cổ chính là chủ thể của khu vực này, nhất là những người kinh doanh đang kinh doanh ở mặt tiền ngôi nhà, vì họ chính là người giữ hình ảnh phố cổ. Phải làm thế nào để họ hiểu giá trị của di sản này, từ đó có ý thức giữ gìn, bảo tồn, bắt đầu từ việc cải tạo mặt tiền cửa hàng trong khuôn khổ cho phép của khu phố cổ', thay mặt nhóm, Ngô Việt Anh đề xuất phương án bảo tồn.
Nhiều nhà nghiên cứu đánh giá rằng, thành công lớn nhất của công trình khoa học là đặt phố cổ trong quá trình vận động, đặt sự biến đổi của kiến trúc trong mối quan hệ với các vấn đề dân cư, xã hội, lịch sử. Qua đó, giải đáp thỏa đáng được nguyên nhân của sự biến đổi. Ðề tài này là một cứ liệu khoa học quan trọng, để các nhà quản lý tham khảo khi xây dựng chính sách về phố cổ.
Mong muốn của những bạn trẻ là làm 'hồi sinh' vẻ đẹp truyền thống của khu phố cổ, trong sự hài hòa với cuộc sống đương đại. Với sự nghiên cứu công phu, công trình đã đoạt giải ba cuộc thi Sinh viên nghiên cứu khoa học (của Bộ Giáo dục và Ðào tạo) và cuộc thi Sáng tạo kỹ thuật Việt Nam - Vifotec (Liên hiệp các Hội Khoa học Kỹ thuật Việt Nam tổ chức). Công trình đã thuyết phục ban giám khảo bởi sự nghiêm túc trong nghiên cứu khoa học và tình yêu phố cổ của các bạn sinh viên.
