Làng quê có truyền thống hiếu học
Theo gia phả của các dòng họ ở địa phương chép lại, từ xa xưa vùng đất này có tên là Trại Ổi, hay Ngọc Ổi. Tương truyền đây là vùng đất đẹp, phong cảnh trữ tình. Thời Lý, nhà vua thường xuôi thuyền rồng từ Thăng Long theo dòng sông Tô Lịch về phía nam kinh thành, qua vùng Trại Ổi thấy trù phú, dọc hai bờ sông hoa nở rực rỡ, nên đã đặt tên vùng này là Nhụy Khê (nghĩa là suối hoa). Ðịa linh sinh nhân kiệt, làng quê này đã sản sinh, nuôi dưỡng tâm hồn nhiều danh nhân văn hóa. Ðiển hình là gia tộc Nguyễn Phi Khanh, Nguyễn Trãi.
Nguyễn Phi Khanh- thân phụ của Nguyễn Trãi, sau khi thi đỗ thái học sinh (tiến sĩ), ông về quê ở Nhị Khê, mở trường dạy học tại khu vực ao Huê trại Ổi. Yêu quý mảnh đất quê hương, Nguyễn Phi Khanh đã lấy tên quê hương làm tên hiệu của mình là Nhị Khê. Ðể từ đó (thế kỷ 14), dân làng đã lấy tên hiệu của ông làm tên làng Nhị Khê như một niềm trân trọng. Nguyễn Trãi thuở nhỏ ở với ông ngoại là Trần Nguyên Ðán tại kinh thành Thăng Long và Côn Sơn (thuộc huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương). Năm lên mười tuổi, ông về Nhị Khê ở với cha, được cha thương yêu, dạy dỗ tại ngôi trường dựng trên đất làng. Nhị Khê văn hiến trở thành cái nôi nuôi dưỡng trí tuệ, tâm hồn Nguyễn Trãi thuở ấu thơ, góp phần hình thành, vun đắp những tư tưởng lớn lao, sâu sắc về nhân nghĩa, an dân, đưa ông trở thành nhà chính trị, nhà quân sự lỗi lạc, danh nhân văn hóa tiêu biểu của nước ta thời kỳ phong kiến.
Ðền thờ tưởng nhớ Nguyễn Trãi nằm giữa làng Nhị Khê, uy nghi, cổ kính. Năm 1927, đền được đại trùng tu, năm 1932 mới xây cổng đền và tường bao quanh. Ðền có kiến trúc theo kiểu chữ Ðinh. Cho đến nay, đền còn lưu giữ được nhiều hiện vật quý như đôi hạc bằng gỗ mang nét chạm thời Lê; hai đạo sắc phong niên hiệu Cảnh Hưng năm thứ 28 (1768) và niên hiệu Tự Ðức năm thứ 6 (1854). Trong đền là các bức hoành phi câu đối rất hàm súc ca ngợi tài đức Nguyễn Trãi như Ức Trai lòng sáng tựa sao Khuê, hay Khai quốc công thần triều Lê...
Ðền thờ Nguyễn Trãi và gia tộc họ Nguyễn tại làng Nhị Khê không chỉ là di tích lịch sử văn hóa, mà còn là di tích cách mạng. Ðây là một địa chỉ tuyên truyền giác ngộ cách mạng cho nhân dân Nhị Khê, đồng thời là cơ sở hoạt động bí mật của nhiều chiến sĩ cộng sản những năm trước Cách mạng Tháng Tám... Năm 1980, kỷ niệm 600 năm Ngày sinh của Nguyễn Trãi, chính quyền huyện Thường Tín, xã Nhị Khê đã tu bổ lại khu di tích đền thờ, xây dựng tượng đài và hồ bán nguyệt ở phía trước nhà thờ. Năm 2004, toàn bộ quần thể di tích được trùng tu. Khu di tích ao Huê trại Ổi - nơi Nguyễn Phi Khanh dạy học năm xưa cũng được tôn tạo để nhắc nhở con cháu giữ vững truyền thống hiếu học của thế hệ ông cha thuở trước.
Ngày 23-9-2010, UBND thành phố Hà Nội sẽ tổ chức kỷ niệm 630 năm Ngày sinh Nguyễn Trãi tại xã Nhị Khê. Ðây là hoạt động văn hóa lớn, là một trong những hoạt động trong chương trình kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội. Nhân dịp này, UBND thành phố đã phê duyệt dự án tu bổ khu di tích đền thờ Nguyễn Trãi tại xã Nhị Khê bao gồm nội cung nhà thờ, khu tượng đài và khu mộ tổ họ Nguyễn, nhà bia văn chỉ và khu ao Huê trại Ổi, nhằm ghi nhớ công ơn Nguyễn Trãi, vị anh hùng, nhà văn hóa lớn của dân tộc.
Làng nghề sung túc
Xưa kia, làng Nhị Khê còn có tên nôm là làng Dũi. Không chỉ nổi tiếng với truyền thống văn hiến, khoa bảng, làng Dũi còn có nghề tiện tinh xảo có lịch sử hàng trăm năm nay, được lưu truyền trong bài ca dao: "Hỡi cô con gái bên sông/Có về Dũi Tiện với anh thì về/ Dũi Tiện có cây bồ đề/Có sông tắm mát, có nghề tiện mâm". Nhiều người giỏi nghề, tỏa đi khắp các tỉnh, thành trong cả nước để làm ăn, sinh sống. Có nơi, bà con tập trung nhau lại, lập thành con phố để làm nghề như phố Tô Tịch (quận Hoàn Kiếm), phố Thợ Tiện (TP Nam Ðịnh), phố Hàng Nón (thị xã Sơn Tây)...
Nghề tiện gỗ ở Nhị Khê có lịch sử hàng trăm năm và đến nay vẫn luôn nhộn nhịp, thể hiện một sức sống mãnh liệt của một làng nghề truyền thống. Trước Cách mạng Tháng Tám, đồ tiện của Nhị Khê chủ yếu bằng gỗ và phục vụ các nhu cầu sử dụng thông thường. Bước sang thời kỳ kinh tế thị trường, sự giao lưu hàng hóa ngày càng được mở rộng, người dân Nhị Khê nhanh nhạy bắt kịp thời cuộc. Công nghệ sản xuất cũng được người thợ tiện từng bước cải tiến, từ bàn tiện dọc thành bàn tiện ngang, rồi dùng mô-tơ thay thế đạp chân và cải tiến công cụ sản xuất ra nhiều sản phẩm. Do được cơ giới hóa nên sản phẩm làm ra nhanh, nhiều, đem lại hiệu quả kinh tế cao. Ngoài việc sản xuất các hàng hóa thông thường, nhiều hộ dân chuyển sang sản xuất các sản phẩm thủ công mỹ nghệ cao cấp từ những chất liệu được du khách ưa chuộng như: sừng, ngà, xương, vỏ trai, đá... Người dân Nhị Khê còn biết kết hợp với các làng nghề khác nâng cao giá trị bộ sản phẩm. Các sản phẩm bằng đá sau khi được tiện xong, chuyển sang những người thợ chạm khắc ở làng Nhân Hiền (xã Hiền Giang) hoàn thiện, hoặc các sản phẩm bằng tiện gỗ sẽ nhờ thợ làng Hạ Thái (xã Duyên Thái, Phú Xuyên) làm sơn mài... Từ làng quê nhỏ bé này, rất nhiều đồ trang sức, thủ công mỹ nghệ chất lượng cao như: tràng hạt đeo, bình, lọ, bát, đĩa, hộp đựng, gạt tàn thuốc, đế đèn, cây đèn... đã xuất khẩu đến với khách hàng thị trường các nước trên thế giới.
Ðồng chí Phạm Ðức Sinh, Bí thư Ðảng uỷ xã Nhị Khê cho biết: Nghề tiện hiện là nghề phụ nhưng mang lại nguồn thu nhập chính cho hơn 1.400 lao động, của gần 600 hộ dân của làng Nhị Khê, làng Trung Thôn và bắt đầu lan sang làng Văn Xá của xã Nhị Khê. Ngoài ra, còn tạo việc làm cho hàng trăm lao động vệ tinh ở các làng, các xã chung quanh. Thu nhập của nghề truyền thống chiếm khoảng 50% tổng thu nhập của xã. Thu nhập bình quân đầu người đạt 11 triệu đồng/năm. Cơ sở hạ tầng trong làng được cải thiện nhanh chóng, trường học, trạm y tế xã xây cao tầng, khang trang; đường làng, ngõ xóm được trải nhựa. Ðời sống vật chất và tinh thần của người dân cải thiện rõ rệt. Tỷ lệ hộ giàu đã vươn lên chiếm 30%, khá chiếm 51%, hộ nghèo chỉ còn 2,3% số hộ dân. Hiện nay, xã được huyện Thường Tín chọn xây dựng đề án nông thôn mới.
Tuy nhiên, cũng như nhiều làng nghề khác, hiện nay, người dân làng Nhị Khê cũng đang phải đối mặt với tình trạng ô nhiễm môi trường. Hiện nay, các hộ dân làm nghề tiện vẫn dùng sân, nhà ở làm nơi sản xuất, kinh doanh, vừa gây ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng sức khỏe, sinh hoạt của người dân, lại không thể mở rộng sản xuất. Huyện đã có đề án xây dựng làng nghề tập trung tại khu đồng Sếu với diện tích 25 ha, để làng nghề có thêm điều kiện phát triển và hạn chế tình trạng ô nhiễm ngày càng gia tăng, nhưng đến nay chưa được triển khai. Lãnh đạo UBND xã Nhị Khê cho biết: Nghề tiện truyền thống tuy có từ lâu đời, thu hút nhiều hộ dân trong xã làm, nhưng phần lớn là làm gia công, quy mô nhỏ, giải quyết lao động trong gia đình, hàng hóa chủ yếu tiêu thụ ở thị trường trong nước, chỉ có một số ít hộ dân có hàng hóa xuất khẩu nhưng lại qua các tư thương, công ty trung gian. Trên địa bàn xã cho đến thời điểm này, chưa có những xưởng sản xuất, công ty sản xuất và kinh doanh quy mô lớn, sản xuất các mặt hàng có tính cạnh tranh cao, ký hợp đồng xuất khẩu trực tiếp với khách hàng nước ngoài. Hiệp hội làng nghề cũng chưa được thành lập để liên kết các hộ làm nghề, quảng bá thương hiệu, tạo sức mạnh đoàn kết giữ gìn và phát triển nghề... Ðây là những khó khăn, thách thức không nhỏ đặt ra đối với chính quyền và nhân dân Nhị Khê, cần sự quan tâm, hỗ trợ và cùng vào cuộc của các cơ quan chức năng của thành phố, để Nhị Khê gìn giữ và phát huy nét đẹp của làng quê văn hiến, làng nghề truyền thống.
