Mang hơi thở cuộc sống vào tranh cổ động

Dấu ấn trong sáng tác, kỷ niệm cuộc đời

Ngồi ngắm những bức tranh cổ động được đóng khung, treo trang trọng, đầy kín các bức tường của ngôi nhà nhỏ nằm khuất sâu trong ngõ phố cổ Hà Nội và nghe ông giới thiệu tỉ mỉ về từng bức tranh một, mới thấy dường như tình yêu với tranh cổ động chính trị đã ăn vào máu thịt của ông. Mỗi tranh là một chủ đề, là một nội dung tư tưởng.

Họa sĩ Trần Mai dành hẳn một kho lưu giữ tranh cổ động hết sức cẩn thận và khoa học. Những bản vẽ nháp, vẽ hỏng cũng được họa sĩ giữ lại, bởi lẽ, với ông mỗi bức tranh ấy đều gắn với nhiều dấu ấn trong sáng tác, cũng như kỷ niệm cuộc đời mình.

Họa sĩ Trần Mai quê ở Thái Bình, sinh ra và lớn lên ở Hà Nội. Là một cán bộ của ngành bưu điện, không được đào tạo chính quy về hội họa như nhiều họa sĩ khác nhưng ông say mê được cầm cọ từ nhỏ. Nhờ tinh thần học hỏi không ngừng, Trần Mai được giới mỹ thuật và công chúng biết tới với nhiều tranh cổ động, đặc biệt là những tranh cổ động chính trị ấn tượng, độc đáo.

Tranh cổ động chào mừng Đại hội Đảng lần thứ X của hoạ sĩ Trần Mai.

Bây giờ khi nghĩ đến những ngày vẽ tranh gian khổ, người họa sĩ lại dâng trào những cảm xúc khó tả. Ông bồi hồi nhớ lại: “Năm 1959, khi nghe tin về vụ tàn sát đồng bào ta ở Phú Lợi, tất cả anh em họa sĩ chúng tôi, trong đó có cả họa sĩ Trần Văn Cẩn, Mai Văn Hiến, Huỳnh Văn Gấm, Nguyễn Sáng, Thục Phi và nhiều họa sĩ khác đã thức trắng đêm vẽ xong hàng chục tranh lên án tội ác của giặc Mỹ. Sáng sớm hôm sau, chúng tôi mang tranh tập trung đông đủ ở trụ sở 51 Trần Hưng Đạo rồi tuần hành khắp các đường phố Hà Nội”.

Một trong những bức tranh cổ động khi ấy của họa sĩ Lê Nguyên Lợi sau đó được đồng nghiệp Bùi Trang Chước, họa sĩ từng thiết kế tiền Việt Nam, vẽ lại và được in thành tem.

Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ cứu nước, cả gia đình đi sơ tán, một mình ở lại Hà Nội làm việc, họa sĩ Trần Mai lập "kỷ lục" mỗi đêm hoàn thành một bức tranh với chủ đề mang tính thời sự nóng hổi để kịp thời tuyên truyền cuộc kháng chiến.

Những tranh cổ động vẽ trong đêm vang tiếng còi báo động, dưới ánh đèn dầu leo lét được ông cùng anh em ở Sở Bưu điện đem ra treo trên tường nhà Bưu điện Hà Nội ngay sáng hôm sau.

Tranh đoạt huy chương vàng tại Festival Thanh niên sinh viên thế giới lần thứ 13 tại Bình Nhưỡng (1989).

Nhiều người Hà Nội thời đó còn nhớ, mỗi dịp đi qua khu vực Bờ Hồ, họ như được tiếp thêm sức  mạnh, thêm nghị lực vượt khó khăn để “tất cả cho tiền tuyến” khi được thấy mỗi tấm pa-nô lớn với nội dung khác nhau.

Đó là những tranh cổ động “Đánh thắng cuộc tập kích B52 vào Hà Nội”, “Năm tấn thóc để góp phần đánh Mỹ”, “Như mạch máu không bao giờ ngừng chảy”...

Bức tranh “Đường 9 Nam Lào đại thắng” ra đời ngay sau khi họa sĩ đọc được tin trên báo Nhân Dân, bức tranh như chia sẻ niềm vui chiến thắng, lời động viên kịp thời của hậu phương gửi tiền tuyến.

Riêng bức tranh “Truyền thống đánh giặc giữ nước” nổi tiếng của họa sĩ Trần Mai hiện đang được lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Một đặc điểm gây ấn tượng trong những tác phẩm của họa sĩ Trần Mai là luôn "bắt kịp"  hơi thở cuộc sống. Bức tranh “Như có Bác trong ngày vui đại thắng” xuất hiện vào đúng ngày 30-4-1975, ý nghĩa đặc biệt trong không khí mọi người hân hoan chào mừng nước nhà thống nhất.

Mang hơi thở cuộc sống vào tranh cổ động

Tranh cổ động là một loại hình xung kích trong công tác tuyên truyền chính trị, có tác dụng rất lớn trong việc cổ vũ nhân dân thực hiện các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, động viên nhân dân hăng hái thi đua.

Họa sĩ Trần Mai cho biết, người vẽ tranh cổ động phải có lập trường chính trị vững vàng và thể hiện đường lối một cách đúng đắn, hiệu quả nhất trên tranh. Nội dung của mỗi bức tranh phải nêu bật được chủ đề tư tưởng, một thông điệp cụ thể nhưng lại mang tính khái quát cao. Bố cục trong tranh rõ ràng, sắc mầu khoẻ khoắn. Ngôn ngữ ngắn gọn, súc tích, tạo sức thuyết phục cho người xem.

Với nhiều trải nghiệm trong sự nghiệp vẽ tranh cổ động, thế mà khi nói về nghề, họa sĩ Trần Mai vẫn trăn trở về những ý tưởng sáng tạo mới mẻ. Những tranh cổ động đơn điệu về mô-típ và mầu sắc sẽ làm cho tranh khô cứng, khó gần với gần người xem.

Với họa sĩ Trần Mai, ông để tâm nhiều đến việc khám phá những ý, tứ, góc cạnh mới, thay đổi bố cục, màu sắc, cách điệu những hình tượng quen thuộc trong tranh như lá cờ, búa liềm, ngôi sao, bông lúa, bông sen...

Tranh "Đợt sóng hòa bình" được in trong một tài liệu quý của Liên hợp quốc.

Những bức tranh cổ động chững chạc, sâu sắc như “Đợt sóng hòa bình” vẽ năm 1988 với hình ảnh cánh chim trắng vươn cánh rạng rỡ trên nền mầu xanh thẫm, “Việt Nam, Tổ quốc tôi” vẽ vào dịp chào mừng ngày Quốc khánh 2-9-1990 lại với hình ảnh cánh buồm cập bến…

Đặc biệt, bức tranh “Đợt sóng hòa bình” được tập hợp và in trong một tài liệu của Liên hợp quốc. Còn tranh “Chất độc da cam” được chọn đi trưng bày tại phòng tranh “Tiếng vọng da cam” tổ chức tại Mỹ trong thời gian tới.

Họa sĩ Trần Mai còn sở hữu một bộ sưu tập các giải thưởng quốc tế: giải đặc biệt của Quỹ Hòa bình Liên Xô (cũ) năm 1981, giải ba cuộc thi vẽ tranh cổ động kỷ niệm Chiến thắng Moncada (Cuba) năm 1983, giải ba cuộc thi tranh cổ động quốc tế vì hòa bình tại Liên Xô (cũ) năm 1984, huy chương vàng tại Festival thanh niên sinh viên thế giới lần thứ 13 tổ chức tại Bình Nhưỡng năm 1989, giải thưởng cho bộ tem 70 năm Cách mạng Tháng Mười năm 1990...

Là người được tham gia nhiều cuộc thi tranh cổ động quốc tế, họa sĩ Trần Mai nhận thấy tranh của mỗi nước đều có những phong cách riêng biệt. Tranh cổ động nước ngoài có cách nhìn hiện đại hơn, không vẽ cụ thể mà hình ảnh có tính hình tượng. Trong khi đó, tranh cổ động của Việt Nam mang một sắc thái khác, với hình ảnh cụ thể hơn, bố cục rõ ràng, nội dung sâu sắc. Khi nhìn vào tranh, người xem có thể nhận ra ngay đó là của tác giả Việt Nam.

Vẽ tranh cổ động  phục vụ bảy kỳ Đại hội Đảng

Tranh "Hòa bình" đoạt giải ba cuộc thi tranh cổ động quốc tế tại Liên Xô (cũ) 1984.

Cuộc triển lãm tranh của họa sĩ Trần Mai tổ chức cách đây đúng một năm tập hợp 75 bức tranh cổ động tiêu biểu nhất trên chất liệu sơn dầu đánh dấu nỗ lực trong sự nghiệp sáng tác của người nghệ sĩ.

Song, niềm vinh dự nhất đối với họa sĩ Trần Mai là tranh của ông được chọn để phục vụ công tác tuyên truyền cho suốt bảy kỳ Đại hội Đảng toàn quốc, từ đại hội  lần thứ IV cho đến đại hội lần thứ X.

Sự đổi thay của đất nước hiện lên thật rõ nét trên lần lượt các bức tranh qua hình ảnh và câu chữ. Từ Đại hội Đảng lần thứ IV “Thi đua lao động sản xuất” đến Đại hội Đảng lần thứ V, lần thứ VI, lần thứ VII, lần thứ VIII, lần thứ IX với nhiều đổi thay của đất nước, rồi đến Đại hội Đảng lần thứ X “Vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”.

Chỉ tay vào bức tranh cổ động Đại hội Đảng toàn quốc lần này, họa sĩ Trần Mai cảm thấy rất tâm đắc với câu khẩu hiệu trên tranh, bởi theo ông chính ý nghĩa của câu khẩu hiệu ấy giúp ông bắt được mạch nguồn sáng tác bức tranh với hình ảnh sáng ngời của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Họa sĩ Trần Mai có dự định, vào năm 2007, sẽ tổ chức một triển lãm tranh riêng với chủ đề mà ông tâm huyết: Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Những kinh nghiệm, bài học và cả ý thức, trách nhiệm chính trị khiến người họa sĩ tuổi 75 này hầu như không một ngày nghỉ vẽ. Vẽ với ông là niềm vui, niềm hạnh phúc và dừng vẽ có nghĩa là hết sáng tạo. Ông vẫn đều đặn nắm tin tức hằng ngày qua báo, đài. Cuộc sống luôn thôi thúc những sáng tạo trong con người họa sĩ. Niềm say mê hội họa và lòng nhiệt huyết với tranh cổ động của ông dường như truyền sang hai con trai là họa sĩ Trần Thế Vinh và họa sĩ Trần Thế Long. Thế Vinh hiện là họa sĩ chuyên nghiệp của ngành bưu điện.