Sáng ngời một chân dung nghệ sĩ-chiến sĩ

Cố Nghệ sĩ Nhân dân (NSND), đạo diễn, họa sĩ Ngô Mạnh Lân, Phó Giáo sư, Phó Tiến sĩ chuyên ngành nghệ thuật học, Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật (2007) đã nhận được nhiều Bằng khen của Ban giám khảo tại các kỳ Liên hoan phim Việt Nam và quốc tế. Riêng về phim cho thiếu nhi, ông nhận các giải: Bồ nông Bạc tại Liên hoan phim Hoạt hình quốc tế ở Mamaia (Romania) năm 1966, Bồ câu Vàng tại Liên hoan phim quốc tế Leipzig (Cộng hòa Dân chủ Đức cũ) 1970…

Qua cuốn sách “NSND Ngô Mạnh Lân - Người họa sĩ Điện Biên năm ấy” của tác giả Triệu Phong, bạn đọc được biết vừa cụ thể, chi tiết, vừa bao quát, hệ thống về cuộc đời và sự nghiệp của ông với những dấu ấn nghệ thuật xuất sắc. Đó là quá trình trưởng thành từ một người lính vươn lên thành “cánh chim đầu đàn” của hoạt hình - một chuyên ngành nghệ thuật mới cùng bối cảnh xã hội, truyền thống gia đình, thầy bạn, vợ con ảnh hưởng và chi phối ra sao đến cá tính sáng tạo, để thêm thấu hiểu giá trị nghệ thuật và ý nghĩa những tác phẩm để đời của ông…

Phải là cả một tâm huyết và khả năng “biệt nhỡn liên tài”, nhà văn Triệu Phong mới viết nên cuốn sách tuy không dày trang, nhưng dài rộng về ý nghĩa; sâu sắc về nội dung; tinh tế về sự kiện; gợi tả về hình ảnh và gợi cảm về chi tiết chắt lọc, có hồn, có tình…

Phác thảo một chân dung, một cá tính sáng tạo

Phác thảo chân dung nghệ sĩ trong văn học thường ngầm một sự cắt nghĩa nguồn cội và lý do để có tài năng ấy. Đó cũng là ý đồ nghệ thuật của Triệu Phong khi đi tìm những mạch nguồn để có một họa sĩ, đạo diễn Ngô Mạnh Lân sau này. Cách miêu tả trao đúng ngôi kể một cách linh hoạt góp phần tạo ra sự đa dạng về giọng văn.

Cuốn sách đã để lại ấn tượng tuổi thơ về quê hương sâu sắc, bởi đó là những ấn tượng đầu đời, trong sáng, tinh khiết. Quê hương thiêng liêng và đầy tự hào trong lời của cậu bé Lân thuở ấy: “Xã Tả Thanh Oai - Làng Tó quê tôi, nay là Thanh Trì, Hà Nội, trải dài bên sông Nhuệ, bên kia là làng Hữu Thanh Oai, rồi Cự Đà, Khúc Thủy...” và “Dòng họ Ngô nổi tiếng có hai Tiến sĩ là Ngô Thì Sĩ, Ngô Thì Nhậm…”. Cũng chính từ làng quê văn hiến, năm 15 tuổi (1949), cậu bé Lân được chọn đi học lớp hội họa hai tháng của Liên khu 10 do họa sĩ Nguyễn Trọng Hợp phụ trách. Rồi chàng thanh niên ấy vào lính…

Tập sách dành số trang miêu tả anh lính Ngô Mạnh Lân tham gia chiến dịch Điện Biên Phủ với vai trò một họa sĩ trong tư thế, tâm thế người chiến sĩ. Anh cùng ăn, cùng ở, cùng “khoét núi, ngủ hầm, mưa dầm, cơm vắt” với bộ đội, cũng là anh lính chiến tuyến đầu. Cuộc đời kết tinh nên tác phẩm. Những bức ký họa từ thực tế chiến trường, chưa cụ thể, nhưng trong đầu người họa sĩ đã thấy rất rõ màu đen khói bom, màu đỏ của máu, của lửa cháy. Chỉ có đi và chứng kiến những dòng thác lũ chỉ có ở rừng Tây Bắc, bức vẽ mới có hồn…

Tham gia chiến dịch Điện Biên Phủ, chàng lính họa sĩ đã ký họa được hơn 100 bức vẽ. Nhưng để vẽ giữa chiến trường, để “ôm súng và giá vẽ vào sát chiến hào, sống và chiến đấu” cùng các mũi tập kích, phải có “giấy giới thiệu” của Chủ nhiệm Chính trị Mặt trận. Sau này nhớ lại, ông cho đó là những ngày gian khổ nhất, nhưng cũng đáng nhớ nhất. Vì đó là vốn sống. Mà với người nghệ sĩ, vốn sống là cả một gia tài lớn.

Họa sĩ thường tâm sự với bạn bè: “Tôi còn mắc nợ với Điện Biên”. Hai chữ “mắc nợ” cho thấy một ân tình, ân nghĩa sâu nặng, cũng là một khát khao muốn khám phá, tìm hiểu sâu hơn những giá trị văn hóa của dân tộc đã đóng góp cho nhân loại: lương tri, lẽ phải, lòng yêu nước luôn chiến thắng trước kẻ ngoại bang xâm lược phi nghĩa.

Qua cách giới thiệu, tập sách đã làm nổi bật một bản sắc Ngô Mạnh Lân, thể hiện một cách đi tìm cá tính bằng hình tượng, chi tiết, sự kiện. Tất nhiên người viết phải có vốn sâu rộng về đối tượng, thấu hiểu đời sống đến chi tiết, thấu cảm từng suy nghĩ…

Ban đầu chỉ là năng khiếu, nhưng cậu bé Lân gặp cả thời, cả người. Đó là bối cảnh cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, không chỉ là đề tài lớn, còn tạo ra môi sinh văn hóa lý tưởng về tình yêu đất nước, nhân dân, lẽ phải… Ngô Mạnh Lân được theo học khóa học đầu tiên của Trường Mỹ thuật Việt Nam ở Chiến khu Việt Bắc do họa sĩ Tô Ngọc Vân phụ trách, cùng các họa sĩ hàng đầu Đông Dương - những bậc danh họa hiểu kỹ hội họa phương Tây, hiểu sâu hội họa truyền thống, đặc biệt là nồng nàn một tinh thần yêu nước.

May mắn hơn, sau này Ngô Mạnh Lân được sang Liên Xô (cũ) học tập… Hình ảnh đất nước, thiên nhiên Nga thanh bình, trữ tình; con người Nga hồn hậu… đã ánh xạ vào những bức tranh thiên tài của Isaac Levitan, đã hấp dẫn, mời gọi, thuyết phục, chinh phục người họa sĩ Việt Nam.

Một cá nhân không tạo được tài năng. Còn đất nước, gia đình, bè bạn… Cuốn sách kể lại mối tình thi vị của Mạnh Lân-Ngọc Lan trong môi trường đa bối cảnh, ngoài nước, trong nước, trong cơ quan, ngoài xã hội… Họ yêu nhau như một định mệnh, trên hết là niềm tin, sự ngưỡng vọng, sự thông cảm, chia sẻ cùng vượt qua trở ngại đời thường. Mối tình đẹp kết trái thơm. Ba người con tài danh góp phần làm rạng danh quê hương, đất nước. Đó là gia đình lý tưởng, mẫu mực, các thành viên cùng tỏa sáng, cho nhau, vào nhau, để cùng sáng lên vẻ đẹp của tất cả, và cũng rạng ngời mỗi vẻ riêng!

Giá trị một bản sắc, thành tựu một tài danh

Về mảng phim hoạt hình, nhiều chuyên gia, trong đó có Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Hà Bắc - đạo diễn và cũng là họa sĩ phim hoạt hình đã nhận xét: “Nhắc đến Ngô Mạnh Lân là người ta nhớ đến ngay những tác phẩm hoạt hình kinh điển của Việt Nam”. Chỉ một từ “kinh điển” thôi cũng đủ cho thấy sự đánh giá rất cao, sự khâm phục, kính trọng, bởi đó là mẫu mực, quý giá, hiếm hoi.

Câu chuyện của người họa sĩ tài danh đã cho thấy đóng góp nổi bật của ông ở mảng phim hoạt hình với 22 bộ phim (đạo diễn 17 bộ, họa sĩ cho phim có 5 bộ). Chính ông là người đề xuất khái niệm khoa học “Phim hoạt hình” đúng với đặc trưng, tính chất thể loại. Thế hệ 6x, 7x đã tưng mê mải xem, đến quên ăn, quên ngủ các phim hoạt hình như có sức “thôi miên” trẻ em. Đó là “Dế Mèn phiêu lưu ký”, “Chuyện ông Gióng”, “Trê Cóc”, “Con sáo biết nói”, “Những chiếc áo ấm”, “Thạch Sanh”, “Bộ đồ nghề nổi giận”, “Phép lạ hồi sinh”…

Không chỉ mang tính giáo dục cao, các bộ phim còn hấp dẫn vừa ở tính nghệ thuật vừa chú ý đến tâm lý đối tượng tiếp nhận. Đó là những giấc mơ trẻ thơ. Đó cũng là món ăn tinh thần, là khí thở để trẻ em thời ấy say mê, hướng về lý tưởng cái đẹp, cái nhân văn, vươn lên khỏi cuộc sống nghèo về vật chất để sống thương yêu, vị tha, trong trẻo về tinh thần…

Từ khi ở Liên Xô về nước năm 1962 và trong hàng chục năm sau đó, Ngô Mạnh Lân trở thành “cánh chim đầu đàn” của Hãng phim hoạt hình Việt Nam, có công đưa Hãng phim và tầm vóc phim hoạt hinh Việt Nam ngang tầm với thế giới lúc bấy giờ. Đã có 3 triển lãm cá nhân, nhưng đến khi 85 tuổi, ông mới mở triển lãm tranh ký họa “Nét thời gian” (2019) với hơn 250 bức cho thấy năng lực sáng tạo dồi dào, mãnh liệt.

Họa sĩ Ngô Mạnh Lân như một cây xanh mà những trái cây tác phẩm đã kết tinh được các giá trị đặc sắc để có được hương vị tư tưởng rất riêng, khác biệt và nhà văn đã đưa bạn đọc đến chiêm ngưỡng cây xanh ấy để cùng họ thưởng thức những hương vị nghệ thuật đáng quý ấy!

Ở mảng nghệ thuật tạo hình, ông giành nhiều giải thưởng: Giải A Triển lãm đồ họa - Hội Nghệ sĩ tạo hình, Giải quốc gia về minh họa sách thiếu nhi, 2 Giải nhất và 2 Giải nhì về Triển lãm áp phích, với phong cách riêng, như nhận xét của nhà phê bình mỹ thuật Quang Việt: “Bút pháp của ông cũng thực phong phú, giàu có như thiên nhiên và cuộc sống, khi trữ tình, khi đậm chất sử thi, khi mạnh mẽ dứt khoát, táo bạo, khi lại nhẹ nhàng, uyển chuyển... cân bằng giữa tính xác thực của khoa học hàn lâm và biểu cảm”.

Tập sách “NSND Ngô Mạnh Lân - Người họa sĩ Điện Biên năm ấy” của Triệu Phong đã phần nào khắc họa nên một biểu tượng nghệ thuật hoạt hình. Là nơi gặp gỡ, tương tác giữa ánh hồi quang từ truyền thống và những ánh xạ của cuộc sống văn hóa đương đại. Tác giả đã nắm rất chắc một nguyên lý chung của nghệ thuật: từ thấu hiểu sâu sắc đến thấu cảm tận cùng để đồng cảm, chỉ vậy mới tạo ra sức truyền cảm để cộng cảm cùng bạn đọc.

Nói một cách hình ảnh, họa sĩ Ngô Mạnh Lân như một cây xanh mà những trái cây tác phẩm đã kết tinh được các giá trị đặc sắc để có được hương vị tư tưởng rất riêng, khác biệt và nhà văn đã đưa bạn đọc đến chiêm ngưỡng cây xanh ấy để cùng họ thưởng thức những hương vị nghệ thuật đáng quý ấy!