Thi thả bồ câu, một thú chơi của nhà nông

Nuôi chim bồ câu là chuyện chẳng lạ lẫm gì. Người ta vẫn nuôi chim thịt, bán ở ngoài chợ với giá rẻ, chưa đến 60 nghìn đồng một đôi. Rồi hình ảnh của những chú chim bồ câu đưa thư ngày trước vẫn được sách báo nói đến. Hay chuyện dùng bồ câu phóng sinh thể hiện khát vọng hòa bình, thi thoảng vẫn diễn ra ở những lễ hội. Nhưng nuôi chim để thi đấu thì quả là thú chơi độc đáo, có vẻ rất vương giả, của chính những nhà nông.

Câu lạc bộ phóng điểu

Tôi tìm về thôn Trác Bút, thị trấn Chờ, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh. Những ngày cuối năm, ngôi làng vẫn yên lặng, thanh bình không có vẻ gì sôi động. Những người mê quan họ đang "sửa giọng" để sang xuân vào hội được vui vẻ, thành công hơn. Nhưng chuyến đi này tôi lại có mối quan tâm khác, ấy là muốn tìm hiểu về cái "thú chơi vương giả" của một số nông dân ở đây - thú chơi thi đấu chim.

Hỏi người nuôi chim giỏi nhất làng, ai cũng chỉ đến nhà ông Mẫn Bá Duy, một cái họ lạ lẫm mà người ta nhầm tưởng là mới vay mượn ở bên Tầu. Lúc tôi đến, ông Duy đang chăm cho mấy chú lợn để Tết đến xuất chuồng.

Biết tôi muốn hỏi chuyện về chim bồ câu, ông Duy xăng xái "Chú định học nuôi chim hay là mua?". Tôi nói muốn hỏi về câu lạc bộ phóng điểu của thôn, ông Duy à lên, cười thân thiện.

Vừa pha nước mời khách, ông vừa nói về những chú chim của mình: "Ðó, giờ tôi chỉ có 30 con, nếu ấp trứng ra thì hơn nhiều. Phải nuôi từ bây giờ cho đến tháng Tư mới có hội thi".

Rất nhiều người dân ở đây khẳng định rằng, ông Duy là người nuôi chim giỏi nhất làng, và năm nào thi ông cũng ẵm giải về. Bằng khen, giấy chứng nhận về thành tích của ông treo đỏ chót cả một gian nhà, chưa kể đến những bằng khen, giấy khen từ xưa cũ đã được ông cất đi.

Ông Duy năm nay 71 tuổi, đã 15 năm làm Chủ nhiệm Câu lạc bộ Phóng điểu. Những người tham gia chủ yếu là các ông già, muốn tìm cho mình một thú chơi bổ ích lúc thư nhàn.

Ðã từ lâu, người dân Trác Bút có truyền thống nuôi chim phục vụ cho những cuộc thi. Những người già khẳng định rằng truyền thống này có từ thời Lý. Ban đầu nuôi chim là để phục vụ cho việc đưa thư. Sau đó, những người nuôi chim mới phát triển thành thú chơi để so tài huấn luyện. Những đàn chim được tung lên trời, đàn nào bay cao, bay đẹp thì được nhận giải thưởng; đàn nào bay thấp, đội hình xấu thì chịu thua, đành hẹn mùa thi sau...

Người dân ở đây quy ước mỗi năm tổ chức thi hai đợt, đó là tháng Tư và tháng Tám (âm lịch). Tháng Tư thì thi đàn 10 con, tháng Tám thi đàn tám con. Tôi ngỏ ý thắc mắc tại sao các cụ không tổ chức thi vào mùa xuân, khi mà các lễ hội đang rộn ràng, cũng là lúc an nhàn nhất, ông Duy nói rằng, vào mùa xuân chim cắt "phục kích" ở các làng quê nhiều lắm. Chúng to như chim câu mà hung dữ hơn nhiều. Chúng sẽ xông vào đánh tan tác đàn chim câu ngay khi ta vừa tung chim lên trời, thế là hỏng cả. Nhưng tháng Tư thì chim cắt vào rừng thay lông, bầu trời được bình yên, và đó là lúc có thể tổ chức cuộc thi cho các đàn chim một cách an tâm nhất. Ngoài ra thời tiết cũng có ảnh hưởng rất lớn đến tốc độ bay và khả năng bay cao của đàn chim. Nếu gặp mưa hoặc gió thì không ổn. Trời nắng quá cũng không xong, vì chim nhanh mệt, khát nước và tất nhiên chúng phải ngừng bay. Cho nên việc ấn định ngày thi cũng cực kỳ quan trọng cho các "phi đội bay".

Hỏi về việc chấm thi, ông Mẫn Bá Duy cười khà khà: Quan trọng là chọn được những người nhanh mắt, nhìn được cao. Con chim bay lên, trông chúng chỉ như những cái chén nhỏ. Trong các cuộc chơi thì thi chim là khó nhất. Anh nào nóng tính cũng không điều khiển nổi lũ chim khi ra hội đâu. Lại nữa, người trong ban giám khảo cũng phải là người công bằng, không thiên vị.

Một trong những người có đàn chim "tuyệt tác" nữa là ông Chu Văn Lãi. Ông là người rất công phu khi làm "bãi đáp" cho những chú chim của mình, đó là để cho chúng được ở trong những chiếc chuồng xinh xắn. Theo ông, để đàn chim khỏe mạnh, bay cao và giật được giải lớn nhất thì trước hết người nuôi phải chăm chút và coi trọng đàn chim của mình. Chim câu định hướng rất giỏi, chúng có thể bay đi bay về trong vòng 15 cây số. Nhiều khi chúng cũng bị lạc mất trên đường bay do gặp nắng hoặc mưa bất ngờ. Với tình huống ấy, hiếm mới có con tìm về nhà được. Ông Duy cũng vừa tìm lại được con chim bị thất lạc từ hai năm trước. Nó già xơ xác do thiếu bàn tay chăm sóc của ông, nhưng ánh mắt nó, đôi chân nó ông nhận ra ngay.

Công phu một nghề chơi

Ông Lãi nói rằng chơi chim là để khẳng định tinh thần đoàn kết, vì mối quan hệ, tình nghĩa chứ không phải vì giật giải. Các cụ trong câu lạc bộ cũng khẳng định vậy. Nhưng không ít người đã tỏ thái độ ghen tỵ khi mình thua, còn người khác thắng.

Tôi thăm dò:

- Ðây đúng là thú chơi rất vương giả?

Ông Lãi lắc đầu:

- Vương giả gì đâu, là người ta thích mà tặng cho như thế. Chúng tôi là những người nông dân, thú thực chỉ muốn có một sân chơi lành mạnh, vừa rèn trí vừa rèn tính kiên nhẫn...

Thực ra, truyền thống nuôi chim dự thi ở vùng quê này đã bị đứt đoạn trong chiến tranh chống Mỹ. Mãi đến năm 1974 mới được khôi phục lại.

Các ông Mẫn Bá Duy, Nguyễn Văn Sáu, Nguyễn Văn Doanh và nhiều người trong làng muốn dựng lại truyền thống lâu đời của quê hương, đã đứng ra tập hợp nhau. "Thoát khỏi đói nghèo rồi, chúng tôi cũng cần dành chút thời gian  chăm lo cho đời sống tinh thần của dân làng" - ông Duy bảo vậy.

Ðược các thành viên trong câu lạc bộ dẫn đi xem các lồng chim, tôi mới hiểu thêm rằng, nhìn thì chú chim nào cũng có vẻ giống nhau, nhưng nuôi chim thịt khác, nuôi chim để thi khác. Bí quyết được các ông giữ kín, không truyền ra ngoài. Những bí quyết đó cũng là do kinh nghiệm nhiều năm mà có được, các cụ đi trước chỉ truyền lại cho con cháu trong nhà.

Chọn giống chim nuôi đi thi phải bảo đảm những yếu tố rất khe khắt. Chim dự thi không được quá béo, thân mình phải thon, chắc, ngực nở nang, cánh dài. Chúng được cho ăn bằng gạo tẻ hoặc nếp. Những ngày chuẩn bị thi đấu thì luôn được "bồi bổ" bằng gạo nếp. Trong đàn sẽ có hai con đứng đầu để dẫn dắt cả phi đội. Người nuôi luyện cho chúng bay trên nóc nhà. Bước đầu dùng sào xua chúng lên mái. Khi quen rồi sẽ xua chúng lên cao dần. Cả đàn lúc nào cũng phải bay cùng nhau thành một khối không tách rời. Người luyện chim còn phải rèn làm sao cho khi lao ra ngoài, hai con đầu đàn bay ra trước, những con còn lại sẽ bay theo, lao vút lên trời. Dáng bay của cả đàn phải đều nhau, tạo được đội hình đẹp ngay từ đầu. Nếu lúc đầu đã bay rời rạc, ban giám khảo sẽ chẳng thèm quan sát nữa, đánh thua ngay tức khắc.

Bầu trời và khát vọng

Ðã rất nhiều cuộc thi phóng điểu hoành tráng được tổ chức ở miền quê quan họ này. Có những cuộc thi thu hút đến năm trăm lồng chim. Số lượng mỗi lồng lại nhân lên, đến mấy nghìn con. Lúc vào cuộc, chim câu sẽ bay che kín cả một khoảng trời. Các phường chim chọn giải vào tháng Tư là giải lớn để đọ tài với nhau. Phường chim của Trác Bút đi thi trong tỉnh, ngoài tỉnh nhiều như Hưng Yên, Hà Nội, Hải Dương, Hà Tây...

Người Trác Bút đã đi thi là sẽ giành nhiều giải thưởng. Người dân tự hào là mình có truyền thống lâu đời, có cách riêng để huấn luyện những chú chim mà vùng khác không có. Tuy nhiên, trong mỗi cuộc thi cũng cần phải nói đến yếu tố may rủi. Một lồng chim có thể đã được huấn luyện bài bản, nhưng không may lúc thi một chú chim nào đó bỗng dở chứng khó bảo, lách ra khỏi đàn, thế là thua. Hay một cơn gió bất ngờ ập tới, làm mất tốc độ và phương hướng của đàn chim, cũng dẫn đến thua cuộc.

Những chú chim giật được giải, được xếp danh hiệu sẽ không bị giết thịt như chú trâu đăng quang, thủ được đặt lên mâm cúng tế. Ngược lại, chúng sẽ lại được chăm sóc chu đáo để sản sinh ra thế hệ chim tiếp theo. Chim bồ câu là biểu tượng của hòa bình. Thi chim là phải thi trong không khí vui vẻ, hòa bình. Người ta có thể gian lận ở đâu đó, nhưng chẳng thể gian lận ở những cuộc thi chim. Bởi vì, những chú chim thắng cuộc phải là những chú chim khỏe mạnh, bay cao, dáng đẹp. Nhưng ước mơ của người nuôi chim dự thi còn cao hơn cả tầm cao những cánh chim bay. Ðó là tâm nguyện và khát vọng cao đẹp của con người. Ðó cũng là ý nghĩa của cuộc thi.