Năm 1896, thực dân Pháp xây dựng Nhà tù Hỏa Lò ở trung tâm Hà Nội. Đây là một trong những nhà tù kiên cố nhất Đông Dương thời bấy giờ. Nhà tù được sử dụng để giam cầm hàng nghìn chí sĩ yêu nước, chiến sĩ cách mạng nhằm dập tắt tinh thần phản kháng, đấu tranh đòi độc lập của nhân dân ta. Nhiều đồng chí lãnh đạo của Đảng từng bị giam cầm tại đây, như: Nguyễn Văn Cừ, Trần Đăng Ninh, Trường Chinh, Đỗ Mười…
Di tích Nhà tù Hỏa Lò hiện chỉ còn giữ lại một phần, những bức tường cao đến 4m, phía trên cắm mảnh sành, dây thép gai dày đặc (thời xưa còn có dây điện cao thế) cho thấy tính chất “địa ngục trần gian” của nhà tù. Hệ thống phòng giam bên trong được thiết kế với nhiều lớp canh gác, cảnh giới, nhiều lớp cửa, tường và nhiều phòng biệt giam. Vậy mà bất chấp hiểm nguy, với khát vọng tiếp tục hoạt động cách mạng, vào tháng 3/1945, các chiến sĩ cách mạng đã tổ chức cuộc vượt ngục lịch sử.
Nhân dịp kỷ niệm 95 năm Ngày thành lập Đảng bộ thành phố Hà Nội (17/3/1930-17/3/2025), 80 năm cuộc vượt ngục (3/1945-3/2025), Ban Quản lý Di tích Nhà tù Hỏa Lò tổ chức chương trình giao lưu “Dấu ấn vượt thời gian” nhằm ôn lại những ký ức về cuộc vượt ngục. Trong khuôn viên di tích, bên cạnh hiện vật là một phần chiếc cống ngầm các chiến sĩ cách mạng từng sử dụng để vượt ngục, các nhà khoa học, thân nhân các chiến sĩ cách mạng đã cùng hồi tưởng ký ức hào hùng năm ấy. Bối cảnh cuộc vượt ngục hết sức đặc biệt, tối 9/3/1945, quân Nhật đảo chính quân Pháp, khiến việc quản lý Nhà tù Hỏa Lò trở nên lộn xộn, lơ là. Tập thể tù chính trị xác định, đây là thời cơ có một không hai để thoát khỏi gông cùm thực dân, phát-xít. Cuộc vượt ngục lần thứ nhất diễn ra tối 11/3. Nhiều đồng chí như: Trần Đăng Ninh, Lê Tất Đắc, Vũ Kỳ, Lê Trọng Nghĩa… đã thoát ra ngoài. Tuy nhiên cuộc vượt ngục phải dừng lại do quân Nhật phát hiện.
Có mặt trong chương trình giao lưu, ông Trần Kháng Chiến, con trai của đồng chí Trần Tử Bình, một trong những vị tướng đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa chia sẻ: “Ngày 12/3/1945, cha tôi cùng một số đồng chí tù chính trị đến trại giam tù nhân vị thành niên thì phát hiện một nắp cống bê-tông. Các đồng chí đã tìm thấy đường thoát ra ngoài từ ống cống này. Tập thể tù nhân đã họp và quyết định tiến hành cuộc vượt ngục bằng đường cống ngầm. Tối hôm đó, cha tôi cùng các đồng chí: Nguyễn Tuân, Nguyễn Huy Hòa, Phan Vân nhận nhiệm vụ làm nhóm tiên phong. Tiếp theo là nhóm khác, trong đó có đồng chí Đỗ Mười, sau này là Tổng Bí thư. Trong đợt vượt ngục này, hơn 100 tù chính trị đã thoát ra ngoài thành công qua đường cống ngầm”.
Đồng chí Trần Đăng Ninh, Chủ nhiệm đầu tiên của Ủy ban Kiểm tra Trung ương Đảng, là một trong những lão thành cách mạng vượt ngục thành công. Con trai đồng chí Trần Đăng Ninh, ông Trần Tuấn Quảng chia sẻ: “Mỗi lần đến thăm di tích Nhà tù Hỏa Lò, tôi đều xúc động, cảm phục quá trình đấu tranh gian khó của các thế hệ trước. Tôi mong những hoạt động tri ân, lan tỏa tinh thần cách mạng được tổ chức thường xuyên để thế hệ hôm nay biết đến quá trình đấu tranh của thế hệ tiền bối”.
Sau khi vượt ngục thành công, các chiến sĩ trở về với cách mạng, tiếp tục phong trào đấu tranh. Nhiều đồng chí góp công to lớn vào thành công của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 và sự ra đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Nhiều đồng chí trở thành nhà lãnh đạo của Đảng, Nhà nước. Cuộc vượt ngục không chỉ thể hiện khát vọng tự do, độc lập mà còn minh chứng tầm nhìn chiến lược khi các chiến sĩ tận dụng thời cơ để đào thoát ra ngoài, trở về với cách mạng.
Hiện nay, những câu chuyện, những hiện vật liên quan về cuộc vượt ngục lịch sử được cán bộ, nhân viên Ban Quản lý Di tích Nhà tù Hỏa Lò trân trọng lưu giữ. Theo Giám đốc Ban Quản lý Di tích Nhà tù Hỏa Lò Nguyễn Thị Bích Thủy, đơn vị thường xuyên tổ chức các hoạt động tri ân các thế hệ cha anh, qua đó, nuôi dưỡng những giá trị tinh thần về lòng biết ơn, tình yêu đất nước, sức mạnh vượt khó. Bên cạnh hoạt động trưng bày, giao lưu, giới thiệu, di tích Nhà tù Hỏa Lò còn là một trong những nơi tổ chức tour trải nghiệm đêm hấp dẫn khách du lịch trong nước và quốc tế trên địa bàn Thủ đô.
