Một số nhầm lẫn về hát Dặm

Hát Dặm Hà Nam cũng như nhiều loại hình dân ca nổi tiếng khác được coi là di sản văn hóa phi vật thể rất quý giá của dân tộc ta. Ðược sinh ra và lớn lên ở thôn Quyển Sơn, xã Thi Sơn, huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam - quê hương của hát Dặm, nên tôi có thuận lợi để nghiên cứu về dân ca này.

Qua theo dõi các báo chí viết về hát Dặm, về hội đền Trúc vào mùa xuân, tôi thấy nhiều tác giả đã đề cập được nguồn gốc, điều kiện và hoàn cảnh ra đời cũng như nội dung và cách tổ chức hát Dặm phong cảnh và con người vùng quê hát Dặm; đồng thời đề xuất một số ý kiến, kiến nghị, nhằm bảo tồn, phát huy giá trị hát Dặm trong công cuộc đổi mới đất nước hiện nay. Tuy vậy, trên một số bài báo vẫn còn những nhầm lẫn hoặc viết chưa chính xác, chưa đầy đủ về hát Dặm. Với tinh thần xây dựng, bảo đảm tính khoa học, khách quan, chúng tôi xin nêu ra một số sai sót dưới đây để cùng nhau trao đổi.

Trinh nữ hát dặm trước của đền Trúc.

1- Về nguồn gốc hát Dặm

Trong nhiều bài báo, các tác giả đã nêu rõ nguồn gốc hát Dặm gắn liền với những chiến công lẫy lừng của tướng quân Lý Thường Kiệt - người Anh hùng kiệt xuất năm 1069 đã đem quân đi trấn yên bờ cõi phương nam rồi chiến thắng trở về.

Truyền thuyết của làng Quyển Sơn kể rằng: Trên đường ra trận, Thái úy Lý Thường Kiệt dừng lại, đóng quân ở Quyển Sơn một đêm. Ngài nằm mộng thấy hai người (một mẹ và một con gái), xưng là thần và nói với ngài rằng: "Tướng quân đi đánh trận, nếu gặp khó khăn gì thì mẹ con tôi sẽ giúp...". Quả nhiên ngài đi đánh trận thắng lớn. Khi về, ngài lại đến Quyển Sơn, thấy một ngôi đền thờ một vị hoàng hậu và một vị công chúa, không biết về đời nào, ngài liền lập ngay trang trại ở gần ngôi đền ấy để làm nơi tĩnh sĩ (nghỉ ngơi). Rồi năm nào, ngài cũng cho dân làng mở hội để kỷ niệm chiến thắng vào hai ngày: mùng 5 tháng 2 và mùng 2 tháng 5 (âm lịch). Trong khi dân làng hội hè, ngài cho hát những câu mà ngài đặt ra hoặc của người đương thời sáng tác, tức là dân ca hát Dặm Quyển Sơn.

Nhà nghiên cứu Trọng Văn tức Nguyễn Duy My (1909 - 1975) đã dành gần trọn cuộc đời  để viết công trình Dân ca hát Dặm Hà Nam, Sở Văn hóa - Thông tin Hà Nam xuất bản năm 1998 đã nhận định: "Lý Thường Kiệt không những giỏi về võ mà còn giỏi cả về văn (bài thơ bất hủ Nam Quốc sơn hà của ông được ghi vào lịch sử như bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên của nước ta). Vì vậy, nếu nói dân ca hát Dặm Quyển Sơn là do ngài làm ra và các người đương thời soạn ra là cơ sở. Chúng tôi cho rằng hát Dặm có thể phát sinh từ thế kỷ 11 - 13 (triều đại nhà Lý từ 1009 - 1225) (sách đã dẫn, trang 12).

Không biết căn cứ vào nguồn tư liệu nào mà tác giả Ðào Thái Tư trong bài Hát Dặm Quyển Sơn - Nguy cơ thất truyền, đăng trên báo Tin tức cuối tuần, số 11 (220), 12-19-3-2003 đã kết luận: "Thực ra hát Dặm xuất hiện từ trước đó, từ lễ hội cầu mưa của người Việt cổ".

2- Về nội dung hát Dặm

Có tác giả cho rằng, các bài hát Dặm chủ yếu mang nội dung tín ngưỡng hoặc "xét về mặt tinh thần, hát Dặm giống như hát trầu văn trong lễ hội Phủ Giầy (Nam Ðịnh)".

Ðành rằng hát Dặm Quyển Sơn là để thờ tướng quân Lý Thường Kiệt - người đã được nhân dân tôn vinh là bậc thánh nhân, nhưng nếu nhận xét như trên thì e chưa chính xác. Qua nghiên cứu, chúng tôi thấy chủ đề các bài hát Dặm rất sát với công việc làm ăn, với ước mơ của người lao động và tâm tư của người chiến sĩ ngoài mặt trận. Dân ca hát Dặm có những điệu múa và bài hát chủ yếu nói về sản xuất và chiến đấu, cày bừa, cấy hái, trồng dâu, chăn tằm, ươm tơ, dệt vải, tương tư chồng đi xa đánh giặc, phát đường cho quân chảy, đóng quân, lập bếp, làm súng đạn, chèo thuyền cho quân đi đánh giặc xâm lược, đẩy xe, đẩy thuyền khi thắng trận trở về, hát mừng chiến thắng, hành tiệc bách quan...

Rõi ràng là dung lượng hiện thực phản ánh của dân ca hát Dặm khá phong phú, nội dung tín ngưỡng chỉ chiếm một tỷ lệ không lớn trong số các bài hát.

3- Về hình thức hát Dặm

Một số tác giả cho rằng trong các làn điệu hát Dặm "có một nửa là nhạc múa" (Thụy Lam - báo Phụ nữ thành phố Hồ Chí Minh, số Xuân 2006), "Nếu điệu nào có múa thì cụ trùm làm động tác cho quân làm theo" (Thái Bình - La Hương - báo Phụ nữ Việt Nam số 110 (2312), 27-11-2003). Tác giả Ðào Thái Tư trong bài báo kể trên còn viết là: hát Dặm chủ yếu sử dụng điệu hát bỏ bộ.

Vậy các nhận xét này có đúng với hát Dặm không?

Chúng tôi đã tìm đọc cuốn sách Dân ca hát Dặm Hà Nam  - một công trình nghiên cứu nghiêm túc của nhà văn hóa Trọng Văn đã được giải thưởng loại A, năm 1999 của Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam để tìm câu giải đáp.

Theo cụ Trọng Văn thì hầu như tất cả các bài hát Dặm (trừ điệu hát kép) đều có múa kèm theo. Về nhạc cụ có một cái xênh tre, do cụ trùm gõ làm nhịp (trừ lúc chảy quân mới có thêm hai cái trống con đánh khi diễu quân). Cụ trùm phải là người thuộc hết các bài hát, điệu múa và có giọng hát hay, múa khéo để hướng dẫn các cô gái tập múa, tập hát Dặm. Không ai có thể làm thay vai trò của cụ trùm. Tác giả Bạch Dương trong bài Hội đền Trúc, đăng trên báo Hà Nội mới cuối tuần, số Xuân Bính Tuất, 2006 đã nhầm lẫn cho rằng cụ chủ tế trong Hội đền Trúc của làng Quyển Sơn đã đóng vai trò "gõ nhịp, đệm theo tiếng hát du dương hay bay bổng của các cô gái".

Trong hát Dặm có điệu hát bỏ bộ, nhưng không phải là điệu hát chủ yếu như Ðào Thái Tư viết. Ðiệu hát này xuất hiện ở thời gian muộn hơn so với nhiều điệu hát khác. Thường thì sau buổi biểu diễn, nếu cụ trùm muốn cho phường hát Dặm hát thêm thì hát, không thì thôi. Ðiệu bỏ bộ, về múa thì duyên dáng, vui tươi; về hát thì đắm thắm, du dương tình cảm.

4- Về số lượng điệu hát Dặm

Một số tác giả đã đưa ra các số liệu rất khác nhau: trên dưới 30, 36, 38 hoặc hơn 50 điệu hát Dặm. Theo nhà nghiên cứu Trọng Văn thì hát Dặm có khoảng 23 làn điệu. Tiếc rằng, có lẽ vì nghiên cứu chưa kỹ công trình của tác giả, nên trong Lời nói đầu của cuốn sách Dân ca hát Dặm Hà Nam, người giới thiệu vẫn viết là có hơn 50 điệu hát Dặm. Chúng tôi nghĩ rằng trong khi chưa có cơ sở, luận cứ chắc chắn để khẳng định số lượng các điệu hát Dặm vượt quá số lượng mà Trọng Văn đưa ra thì ta hãy cứ chấp nhận con số 23 này. Không nên gọi hát Dặm Hà Nam bằng những tên khác như: Hát ví Dặm Quyển Sơn, một làn điệu dân ca cổ truyền,... Giọng hò mái Dặm Quyển sơn ngân nga, trầm bổng. Gọi như vậy, chứng tỏ người viết chưa hiểu chính xác về nguồn gốc, nội dung, hình thức của hát Dặm Hà Nam.

Chúng tôi mong muốn ngày càng có nhiều bài viết, băng hình, ảnh chụp để giới thiệu, phản ánh thật chính xác, khách quan và hấp dẫn về giá trị của hát Dặm Quyển Sơn, về khu du lịch Ngũ Ðộng Thi Sơn, góp phần vào việc bảo tồn, giữ gìn và phát huy tinh hoa của loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo này, phục vụ công cuộc chấn hưng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Cần hết sức tránh việc suy diễn, hư cấu những nội dung và chi tiết không đúng khi viết về hát Dặm, về vùng đất Quyển Sơn - cái nôi sản sinh ra hát Dặm.