Mẹ Âu Cơ và Mẫu

Mẹ Âu Cơ sinh trăm trứng, nở trăm con tỏa đi khai phá cõi bờ, được tôn vinh đặc biệt như vị nữ thần tạo giống nòi và mở văn minh lúa nước. Trong tâm thức dân gian xưa và trong niềm tôn vinh tổ tiên của chúng ta nay, Mẹ Âu Cơ có uy lực sinh sôi, chở che và sáng tạo của các Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thủy (Thoải) là hai Mẫu cai quản núi rừng và sông nước của thế gian, tuy bậc Thánh Mẫu ấy không ngự trong cung "tứ phủ" (Mẫu Thiên, Mẫu Ðịa, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải) trong các phủ, điện của đạo Mẫu sau này. Mẹ Âu Cơ có đền thờ lâu đời ở Hiền Lương đất Tổ cùng nhiều đền thờ vọng ở các nơi. Và thời đại mới rước Mẹ về đền thờ mới nguy nga trên đỉnh núi Vặn bên cạnh núi Hùng từ lâu đã có đền thờ Tổ.

Tục thờ nữ thần có nét đặc sắc ở ta đã hấp dẫn nhiều thế hệ dò tìm, lý giải. Mới đây, công trình Ðạo Mẫu của PGS.TS Ngô Ðức Thịnh cho một cái nhìn tổng thể, làm sáng tỏ thêm ý thức về giá trị thiêng liêng bậc nhất được  dân tộc ta tôn thờ vĩnh cửu,  là sự gìn giữ và sáng tạo đời sống phồn thịnh, thanh bình trong xứ sở riêng. Giá trị ấy quả là gần gũi với thiên chức người mẹ.

Tác giả trích dẫn các thống kê, cho hay rằng trong số 1.000 di tích văn hóa hiện biết trên cả nước, đã có tới 250 di tích thờ các nữ thần hay danh nhân nữ. Quanh phủ Dầy thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, đã thống kê được hàng chục đền miếu thờ các nữ thần. (Xin thêm: ngay bên Hồ Gươm, gần các đền Lý Quốc Sư, Bảo Khánh, chùa Bà Ðá và Nhà thờ Lớn là đền Hàng Trống thờ nữ ca sĩ ca trù tài sắc Nguyễn Thị Huệ, người từng được chúa Trịnh Cương biết tiếng, vời vào phủ chúa hát chúc thọ, rồi giữ lại làm nhạc sư dạy cung nữ hát ca trù).

Trong quan niệm vĩ mô hơn, dân ta tôn sùng cả các bà "ngũ hành", gọi tên Bà Thủy, Bà Mộc, Bà Kim, Bà Hỏa, Bà Thổ, cho đến các bà Mây, Mưa, Sấm, Chớp. "Còn như tìm kiếm các biểu tượng cho đất nước, quê hương, xứ sở - tác giả viết - thì dân gian cũng viện đến các bà mẹ, các nữ thần như Pô Inư Nưgar - Bà Mẹ Chăm; Nữ thần Ðất, Mụ Gia,... Bên cạnh Mẹ Âu Cơ  sinh ra giống Lạc Hồng, người Thái, người Khơ Mú có truyền thuyết rằng, tổ tiên các dân tộc từ trong quả bầu do một Bà mẹ sinh ra...

Các bà mẹ sinh ra nòi giống, cũng là các vị thần sáng tạo văn hóa: Mẹ Âu Cơ là tổ sư nghề nông trang; các nữ thần là tổ sư các nghề dệt, chăn tằm, trồng bông, làm muối, làm lộc, làm bánh, món ăn, ca múa...". Và từ các mị nương (công chúa) dòng dõi Vua Hùng lâu đời đến hàng loạt các nữ tướng, nữ danh nhân có thật thời nào cũng xuất hiện và nổi danh, được dân các làng xã lập đền thờ, được các triều đại ngày trước phong thần...

Ðạo Mẫu xuất hiện ở ta muộn hơn rất nhiều và có nguồn gốc từ tục thờ nữ thần. Nửa sau thế kỷ 18 đạo Mẫu được xem là tới bước cực thịnh, chính là do thế kỷ loạn ly Trịnh - Nguyễn phân tranh, nhân dân cơ khổ, lòng người ly tán, quốc gia lâm nguy mà hình tượng Mẫu thiêng liêng được cả cộng đồng cần đến và nương tựa; Mẫu có sức thu hút, tập hợp cộng đồng mạnh mẽ hướng về một nguồn cội chung, vận mệnh chung phải cùng nhau xả thân bảo vệ. Phủ Dầy, phủ Tây Hồ qui mô lớn cùng một số điện thờ Mẫu khác được xây cất.

Các Mẫu được huyền thoại hóa thêm lần nữa cho vừa linh thiêng siêu phàm vừa gần gũi nổi chìm như con người trần thế. Quả nhiên,  hình tượng Mẫu thiêng liêng có sức thức tỉnh và tập hợp cộng đồng. Trên ý nghĩa nào đó, sự thịnh hành thờ Mẫu đương thời góp phần quan trọng chuẩn bị tinh thần quật khởi toàn cộng đồng cho Khởi nghĩa Tây Sơn nhanh chóng lan rộng cả nước và đi đến thắng lợi oanh liệt, đã cứu nguy cho toàn dân tộc khỏi họa chia cắt và mất nước.

Các phủ, điện thờ Mẫu nhiều nơi từ đó mọc lên; cách thức sắp đặt ngôi vị các Mẫu cùng các ông hoàng bà chúa, các cô các cậu trong phủ, điện cũng như cách hành lễ và sinh hoạt văn hóa, nghệ thuật được quy chuẩn. Tuy nhiên, không chỉ các phủ, điện thờ Mẫu (được truyền tụng thiêng nhất là các đền, phủ Thác Bờ, Kỳ Cùng, Dầy, Tây Hồ...), mà các đền thờ những nữ anh hùng và danh nhân có thật như Hai Bà Trưng, Bà Triệu, Nguyên Phi Ỷ Lan, Bà Chúa Kho, nữ tướng Bùi Thị Xuân, v.v. vẫn thu hút đông người thắp hương bái vọng và lễ hội thật là sầm uất. Nay thì  Ðền Hùng, đền thờ Mẹ Âu Cơ tấp nập cháu con cả nước và từ nước ngoài về bái Tổ, đông vui đầm ấm nhất là dịp Giỗ Tổ 10-3 âm lịch hằng năm.

Và có vẻ lạ, nhưng thật ra không đáng lạ vì thuận tâm linh, nữ Anh hùng Võ Thị Sáu được dân Côn Ðảo cũng như dân đi biển tứ xứ khi ghé lên đảo này, lễ bái thành tâm như Thánh Mẫu, cả trước mộ chí ở Nghĩa trang Hàng Dương lẫn trong Nhà lưu niệm trên huyện lỵ.

Và cũng sẽ là thuận tâm linh, nếu các nữ thần dân gian hiện đại - các Bà mẹ Việt Nam Anh hùng quá cố - được dân phối thờ trong đình, đền, miếu, hoặc có gian thờ phụ trong chùa chiền quê hương gần gũi là nơi các Mẹ sinh thành và đưa tiễn những đứa con anh hùng dân dã đi cứu nước mà hóa thành bất tử.