Truyền thuyết tại làng Bình Ðà, khi Lạc Long Quân trên đường mang 50 người con ra biển, đến vùng đất Bảo Cựu (nay là làng Bình Ðà, xã Bình Minh, huyện Thanh Oai), ngài cùng các con dừng chân nghỉ ngơi. Thấy nơi đây đất đai màu mỡ, thế đất mang dáng rồng chầu, hổ phục, ngài quyết định ở lại gây dựng cơ nghiệp. Sau khi Ðức Quốc tổ Lạc Long Quân về trời, ngài được các Vua Hùng và nhân dân an táng tại gò Tam Thai (Ba Gò). Ðể tri ân công đức của Quốc tổ Lạc Long Quân, dân làng lập ngôi đền Nội cùng bức đại tự "Vi Bách Việt Tổ" (Tổ dân Bách Việt) và quanh năm thờ phụng.
Phó Giáo sư Trương Quốc Bình, nguyên Phó Cục trưởng Cục Di sản Văn hóa cho biết: Trong cuốn "Cổ lôi ngọc phả" hiện lưu giữ tại Ðền Hùng (niên hiệu Thái Bình thứ hai-971) có ghi "Mộ táng tại Ba Ðống (Ba Gò) đồng thượng Bảo Cựu, hậu cải Bảo Ðà", tức mộ Lạc Long Quân tại Ba Gò, cánh đồng làng Bảo Cựu, sau đổi tên là Bảo Ðà. Năm Nhâm Thân (1032), Vua Lý Thái Tông mở Lễ hội Tịch điền ở vùng Ðỗ Ðộng Giang thuộc đất Bảo Ðà, nhà vua đã hiến sắc suy tôn Lạc Long Quân là "Khai Quốc Thần". Sau này, nhiều vị vua đích thân về Bình Ðà dâng lễ Quốc tổ, suy tôn Lạc Long Quân là "Khai Quốc Thần".
Hiện nay, đền Nội tọa lạc trong khuôn viên rộng 10.000m2, cửa đền nhìn về hướng tây, nơi có núi Tam Thai (nay là khu Ba Gò) mang dáng hình hổ phục. Ðền Nội không rõ được xây dựng năm nào, cũng theo tài liệu lưu truyền tại Bình Ðà, thời nhà Hán đô hộ nước ta, chúng đã tàn phá đền Nội, đến khi Ðinh Tiên Hoàng giành lại được độc lập đã cho trùng tu lại đền Nội. Sau này, năm 1430 dưới triều Lê sơ, đền được trùng tu lớn. Vào năm 2010, nhân kỷ niệm 1000 năm Thăng Long-Hà Nội, thành phố đã đầu tư phục dựng đền Nội với quy mô hoàn chỉnh. Sở dĩ ngôi đền có tên gọi đền Nội Bình Ðà là để phân biệt với đình Ngoại, nơi thờ Linh Lang đại vương. Trong các hiện vật tại đền Nội Bình Ðà, có một hiện vật cực kỳ quý hiếm là bức phù điêu chạm khắc tinh xảo trên nền gỗ được sơn son thếp vàng, miêu tả cảnh Lạc Long Quân cùng văn võ bá quan xem hội đua thuyền. Bức phù điêu có 5 tầng với chiều dài 2,8m, rộng 2,2m. Bức phù điêu có 20 vị quan văn; 16 vị quan võ cầm long đao; 18 thị nữ dâng hòm sớ; ngoài ra còn có voi ngựa, những con thuyền rồng với trai tráng mải miết tay chèo. Nổi bật nhất là chân dung Lạc Long Quân ngự trên ngai vàng, ngoài ra, còn có nhiều nhân vật, chi tiết sinh động khác. Bức phù điêu này đã được công nhận là Bảo vật quốc gia.
Tại Việt Nam, hiện không có nhiều di tích thờ Lạc Long Quân, với hệ thống di sản vật thể, phi vật thể phong phú như đền Nội Bình Ðà. Trong đó, Lễ hội đền Nội Bình Ðà hiện là Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia. Phó Giáo sư Trương Quốc Bình cho rằng: "Lễ hội Bình Ðà góp phần quan trọng tạo ra sức mạnh đoàn kết cộng đồng, tạo thêm môi trường giáo dục về lịch sử, văn hóa cho các thế hệ. Chính vì thế, sức hút của lễ hội Ðền thờ Ðức Quốc tổ Lạc Long Quân đã và đang vượt khỏi phạm vi một làng, trở thành một trong những trung tâm sinh hoạt văn hóa-lễ hội truyền thống cuốn hút cộng đồng từ nhiều vùng, miền trong cả nước". Việc phát huy giá trị di tích, lễ hội tại đền Nội Bình Ðà hết sức cần thiết.
Nhiều chuyên gia đề xuất nên đổi tên đền Nội Bình Ðà thành đền Ðức Thánh Tổ Lạc Long Quân. Tiến sĩ Trương Minh Tiến, nguyên Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội đề xuất: "Cần nghiên cứu mở rộng phạm vi khoanh vùng bảo vệ của di tích sang khu lăng mộ của Lạc Long Quân, để từ đó hình thành tam giác tâm linh quốc gia: Thánh Tổ-Thánh Mẫu-Vua Hùng gồm các di tích quốc gia đặc biệt: Khu di tích Thánh Tổ Lạc Long Quân, Ðền Mẫu Âu Cơ và Khu di tích lịch sử đền Hùng.
Huyện Thanh Oai cũng cần xây dựng, phê duyệt Ðề án phát triển du lịch tại khu di tích Lạc Long Quân. Trong đó, tập trung đầu tư nâng cấp, xây dựng cơ sở hạ tầng (giao thông, bãi đỗ xe, hệ thống biển chỉ dẫn, hệ thống thu gom xử lý rác thải, nước thải); quy hoạch khu dịch vụ giới thiệu sản phẩm làng nghề tiêu biểu của huyện, phòng cháy, chữa cháy, camera an ninh...". Nhiều nhà khoa học cũng nhất trí với đề xuất này. Ðền Nội Bình Ðà chính là nơi thờ Lạc Long Quân quan trọng nhất hiện nay và cần cách ứng xử phù hợp. Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội cần chỉ đạo xây dựng hồ sơ Di tích quốc gia đặc biệt để trình Chính phủ.
Bí thư Huyện ủy Thanh Oai Bùi Hoàng Phan khẳng định, việc đề xuất công nhận Ðền Nội Bình Ðà là Di tích quốc gia đặc biệt không chỉ đáp ứng nguyện vọng, lòng mong mỏi của Ðảng bộ, chính quyền và nhân dân huyện Thanh Oai nói riêng mà còn góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa Thủ đô Hà Nội và đất nước nói chung; tạo điều kiện cho nhân dân và du khách thập phương đến thưởng ngoạn, chiêm bái, bày tỏ lòng thành kính và tri ân công đức Quốc tổ Lạc Long Quân ■
