Đào Tấn - nhà soạn tuồng kiệt xuất của sân khấu dân tộc

Đào Tấn sinh năm 1845 trên quê hương Bình Định, vùng đất Anh hùng, giàu truyền thống văn hóa - lịch sử, đồng thời là cái nôi của nghệ thuật tuồng, bắt nguồn từ danh nhân, soạn giả tuồng Đào Duy Từ (cuối thế kỷ 17). Từ bé Đào Tấn đã được thụ giáo ông Tú Nhơn Ân, tức Nguyễn Văn Diêu, tác giả của những bộ tuồng nổi tiếng như Ngũ Hổ, Hồ Nguyệt Cô hóa cáo, Liễu Đố... Tài năng của Đào Tấn đã bộc lộ từ tuổi thiếu niên. Năm 12 tuổi, ông đã làm được nhiều bài thơ hay. 19 tuổi ông đã viết được kịch bản tuồng, mặc dù tuồng là thể loại khó nhất. 22 tuổi ông đỗ cử nhân và ba năm sau tên tuổi của ông đã vang tới tận triều đình nhà Nguyễn. Vua Tự Đức đã vời ông về kinh sung chức Hiệu thư (quan phụ trách văn học). Đào Tấn từng làm Tri phủ Quảng Trạch, Phủ doãn Thừa Thiên, hai lần làm Tổng đốc Nghệ AnHà Tĩnh và bốn lần làm thượng thư, mặc dù đã có lúc ông treo ấn từ quan về quê theo đuổi nghiệp sáng tác tuồng.

Trong lịch sử văn học nghệ thuật Việt Nam, Đào Tấn là hiện tượng đặc biệt, một ông quan to, đồng thời là một nghệ sĩ lớn của thế kỷ 19. Một con người thăng quan tiến chức rất nhanh và rất cao do tài năng và công lao phát triển nghệ thuật. Do đó, ngành tuồng từ miền bắc đến miền trung và Nam Bộ đã suy tôn Đào Tấn là "Hậu tổ". Trong suốt cuộc đời làm quan, lúc ở miền trung khi vào nam, Đào Tấn không bao giờ rời cây bút và trường hát. Ông là người đầu tiên thành lập các đội tuồng chuyên nghiệp được hưởng lương và cấp bậc. Ông cũng là người đầu tiên mở Học bộ đình, trường đào tạo diễn viên chính quy ở Vinh (Nghệ An) và ở Bình Định, tạo thành một hệ thống, một phong cách nghệ thuật hoàn chỉnh và độc đáo, nâng cao nghệ thuật biểu diễn tuồng lên một bước như việc ông đưa nhân vật người thiểu số vào tuồng, ông đưa võ thuật dân tộc vào nghệ thuật biểu diễn tuồng...

Đào Tấn vừa là người bảo vệ truyền thống, vừa là người phát huy và cách tân tuồng truyền thống. Ông đưa tuồng từ dân gian vào cung đình, rồi từ cung đình tỏa ra dân gian. Vì vậy, mà dân gian gọi là "Tuồng cụ Đào". Các học trò của ông là những nghệ sĩ tài năng nổi tiếng nhất, mà cho đến bây giờ khó có ai sánh kịp về hát, về múa, về diễn xuất có chiều sâu. Đến nay đã có mười thế hệ tiếp nối phong cách tuồng của Đào Tấn.

Họ đang là diễn viên trụ cột của các đoàn tuồng khắp đất nước. Nghệ thuật sáng tác cũng như kỹ thuật biểu diễn tuồng của Đào Tấn đã trở thành cổ điển, mẫu mực, hai nhà soạn tuồng nổi tiếng như Nguyễn Hiển Dĩnh, Ưng Bình Thúc Giạ Thị ở Quảng Nam và ở Huế đều kế thừa phương pháp nghệ thuật Đào Tấn mà ngày nay chúng ta cần học tập, ứng dụng trong sáng tác, biểu diễn và trong đào tạo.

Sau vài chục năm nghiên cứu, phát hiện những tư liệu, những hiện vật của Đào Tấn để lại, chúng ta có đủ cơ sở để gọi Đào Tấn là một nghệ sĩ tài năng, một danh nhân văn hóa dân tộc kiệt xuất như Bộ trưởng Văn hóa - Thông tin Trần Hoàn từng nhận xét về ông. Có thể gọi như vậy vì Đào Tấn không những là một diễn viên xuất sắc, là một đạo diễn tài năng, một tác giả nổi tiếng, một nhà thơ, đồng thời cũng là một nhà lý luận sân khấu đầu tiên của Việt Nam với công trình Hý trường tùy bút.

Những tác phẩm Đào Tấn để lại, ngoài mấy trăm bài thơ và từ, còn có tới 30 vở tuồng do ông sáng tác và nhuận sắc. Có vở dài tới 100 hồi, diễn tới 100 đêm như Vạn bửu trinh tường, Quần trân hiến thụy. Văn tuồng của ông lúc sinh thời, vua Tự Đức, một ông vua giỏi văn cũng phải ca ngợi là "Bút pháp như thần" và cho đến hôm nay cũng khó ai sánh kịp. Có thể nói mỗi kịch bản tuồng của Đào Tấn là mỗi tập thơ hay mà chúng ta có thể tìm hàng trăm câu đặc sắc, vừa tả tình, vừa tả cảnh, có thơ, có nhạc và có họa.

Tuồng của Đào Tấn vừa có giá trị nội dung, phê phán chế độ phong kiến phản động, ca ngợi lòng yêu nước, đề cao chính nghĩa và nhân dân lao động, đặc biệt ca ngợi người phụ nữ Việt Nam anh hùng, vừa có giá trị nghệ thuật cao và nội dung tư tưởng. Ông là người đầu tiên phá vỡ đề tài "Quân quốc", một đề tài duy nhất của tuồng cổ, phá vỡ cả nguyên tác kết cấu kịch bản truyền thống là "có hậu", là "vua băng, nịnh tiếm, giết nịnh, định đô, tôn vương tước vị". Kết cấu kịch bản tuồng của Đào Tấn không có hậu mà có những cuộc ra đi tìm chân lý của các nhân vật anh hùng nghĩa sĩ, những nạn nhân của triều đình phong kiến. Những vở tuồng của ông vẫn sống mãi với thời gian, tiêu biểu là: Khuê các anh hùng, Hộ sanh đàn, Diễn võ đình, Quan công hồi cổ thành, Trầm hương các, Hoàng Phi Hổ phá giới bài quan, v.v... Đào Tấn là con người đặc biệt, một "ông quan" suốt đời lấy việc làm thơ; soạn tuồng là niềm vui, làm lẽ sống.

Ông mong lấy nghệ thuật làm cho con người hoàn thiện hơn và sống tốt hơn. Điều này không những được thể hiện trong toàn bộ sáng tác của ông (văn thơ và kịch bản) mà cả trong quan điểm lý luận của ông.

Soạn giả Đào Tấn, một danh nhân văn hóa dân tộc với sự nghiệp sáng tác của mình xứng đáng được vinh danh như một biểu tượng của sân khấu dân tộc. Theo tiêu chí và điều kiện xét tặng của UNESCO theo năm chẵn kỷ niệm ngày sinh tròn chục của danh nhân, đề nghị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cùng UBND tỉnh Bình Định cần nhanh chóng lập hồ sơ để trình UNESCO vinh danh soạn giả Đào Tấn. Đó là mong muốn thiết tha của giới văn nghệ sĩ, của các nhà nghiên cứu, hoạt động sân khấu và yêu mến văn hóa dân tộc.