Ở miền bắc gọi là hát chầu văn, miền trung gọi là hát hầu văn và ở miền nam gọi là hát hầu bóng. Tuy tên gọi, hoặc đạo thờ Mẫu hay quan niệm về cấu trúc tam phủ, tứ phủ có khác nhau chút ít, nhưng từ sâu thẳm trong tâm thức mỗi người dân Việt Nam đều luôn hướng tới nguồn cội sâu xa của văn hóa tâm linh, của đạo thờ mẫu, thờ các chư vị thánh thần.
Hát chầu văn và hầu bóng thường được tổ chức trong một không gian văn hóa của đình, đền, phủ chúa Liễu hay điện thánh thần trong dòng Ðạo Nội. Không gian văn hóa này là cái hữu hình kỳ diệu đến huyền bí, mờ mờ, ảo ảo làm cho trí tưởng tượng của con người như được đi trong một thế giới vô hình để cảm nhận, ước mơ, khát khao và hoài niệm.
Ngay từ thuở hồng hoang xa xưa, người Việt cổ vẫn luôn coi đây là điểm tựa tinh thần, điểm tựa của tâm linh để có thể vin vào đó mà vững bước chèo chống trong những lúc gặp hoạn nạn, bão táp phong ba.
Trong đời sống của con người, ngoài cái hữu hình còn có cái vô hình (chúng ta chưa lý giải được) luôn đan xen, hòa quyện vào nhau tạo ra cái thiêng liêng, cái bí ẩn, cái biểu tượng thần tượng và cái kỳ vọng vươn tới những giá trị của chân, thiện, mỹ.
Như vậy, có thể coi văn hóa tâm linh là nền tảng vững chắc trong mọi mặt đời sống của con người như: đời sống cá nhân, gia đình, dòng tộc, cộng đồng làng xã, giang sơn đất nước, văn hóa nghệ thuật và đặc biệt là tín ngưỡng tôn giáo.
Cái số phận của nghệ thuật hát chầu văn cũng lênh đênh tương tự một số thể loại âm nhạc dân tộc cổ truyền khác như: Ca trù, hát xẩm... Do đó, cũng ít người quan tâm công việc sưu tầm, nghiên cứu và bảo tồn những giá trị đặc sắc và độc đáo của di sản văn hóa phi vật thể này. Tuy nhiên, trong hoàn cảnh chưa được xã hội công nhận và đánh giá đúng mức, nhưng hát chầu văn vẫn được đông đảo quần chúng nhân dân yêu thích, ngưỡng mộ và gìn giữ.
Hát xẩm từng bị coi là một thể loại của tầng lớp nghèo hèn, lang thang xin ăn ở khắp đầu đường xó chợ. Nhưng trong kháng chiến chống thực dân Pháp, cũng chính những người nghèo hèn đó như bà Hà Thị Cầu và những nghệ nhân hát xẩm khác đã đem ngón đàn giọng hát của mình đi theo kháng chiến tuyên truyền cho chính sách của Ðảng như: chống giặc đói, giặc dốt và giặc ngoại xâm. Và chính nhờ có những bầu nhiệt huyết "tử vì nghề" đó mà những loại hình âm nhạc dân tộc cổ truyền còn được bảo tồn cho tới hôm nay và cho muôn đời sau.
Tuy nhiên, để bảo tồn và phát huy nghệ thuật hát văn cũng như các thể loại âm nhạc dân gian khác phải hiểu rõ một cách sâu sắc về những giá trị của nó ở nhiều góc độ khác nhau. Ðây là vấn đề then chốt mang tính nền tảng bền vững để chúng ta có cơ sở bảo tồn và phát huy nghệ thuật hát chầu văn một cách có hiệu quả hơn.
Hát chầu văn là một loại hình nghệ thuật mang tính tổng hợp, ở đó được hội tụ bởi nhiều yếu tố khác nhau mà chúng ta cần phải khai thác như: Âm nhạc; Giá trị văn chương; Văn hóa học; Nhân học; Văn hóa tâm linh; Tín ngưỡng tôn giáo; Thần học; Nghệ thuật diễn xướng; Trang phục; Vũ đạo.
Tất cả những yếu tố này đã tạo cho hát chầu văn một diện mạo sinh động, phong phú và đa dạng, khó có thể loại âm nhạc dân gian nào so sánh được.
Nếu nhìn ở góc độ âm nhạc, chúng ta có cảm nhận rằng ít có một thể loại âm nhạc dân gian nào lại hội tụ trong nó nhiều chất liệu dân ca khác đến như vậy. Ðó là sự tiếp nhận dân ca châu thổ sông Hồng như: Sa mạc, Bồng mạc, Cò lả... âm nhạc thính phòng dân gian như: Bình bản, Lưu thủy, Kim tiền, Hành vân, Ngũ đối... ở ca trù như các điệu: Phú xuân, Phú bình, Phú chênh, Phú nói, Phú Tỳ bà, Phú cửa đình, Phú Hạ, bỉ... của chèo như: Phú dầu, Lới lơ... của dân ca Trung Quốc như Xá Quảng, các điệu xá dân ca miền núi phía bắc, dân ca miền núi phía nam như Xê Ðăng, dân ca Huế như hò Huế, hò nhịp một, cờn Huế...
Ở đây chưa nói đến dàn nhạc, thang âm, điệu thức, giai điệu, tiết tấu, đặc biệt là thủ pháp chuyển hệ "Métabole" mà trong hát trống quân các nghệ nhân dân gian thường gọi là "hát giở giọng".
Vấn đề bảo tồn và phát huy những di sản văn hóa phi vật thể là một nhu cầu cấp bách trong bối cảnh hiện nay. Nó không chỉ là những di sản đã được UNESCO công nhận là kiệt tác phi vật thể truyền khẩu của nhân loại mà còn là những thể loại khác đang lần lượt được thành lập hồ sơ để trình lên UNESCO (trong đó phải kể đến hát chầu văn và hầu bóng).
Hát chầu văn và hầu bóng là loại hình nghệ thuật gắn với sinh hoạt tín ngưỡng thần thánh trời đất, tín ngưỡng thờ mẫu và cả đến việc tang ma thờ cúng tổ tiên nữa.
Trong tình hình hiện nay, những quan niệm và cách nhìn nhận, đánh giá về thể loại hát chầu văn và hầu bóng có khác đi rất nhiều so với trước đây. Trong thời kỳ hội nhập kinh tế và phát triển với khu vực và quốc tế, định hướng xây dựng một nền văn hóa nghệ thuật Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc của Ðảng và Nhà nước đã tạo ra cơ sở vững chắc và thuận lợi cho việc bảo tồn và nghiên cứu.
Tuy nhiên, không ít người đã lợi dụng chính sách tự do tín ngưỡng của Ðảng và Nhà nước để đầu cơ buôn thần bán thánh, tuyên truyền những hủ tục mê tín dị đoan trong hát chầu văn và hầu bóng. Họ đã làm vẩn đục và gây ra những sinh hoạt không lành mạnh cho một thể loại nghệ thuật tín ngưỡng và tâm linh đã có sức sống mãnh liệt trong dân gian từ bao đời nay.
Do đó, bảo tồn và phát huy những giá trị của thể loại hát chầu văn và hầu bóng là phải tuyên truyền, giáo dục và diễn giải cho mọi tầng lớp quần chúng nhân dân thấy được những cái tích cực và tiêu cực trong quá trình tiếp nhận nó. Ðặc biệt nên đưa nghệ thuật hát chầu văn vào công tác đào tạo ở các trường văn hóa nghệ thuật, các trường đại học trong cả nước. Việc làm này sẽ làm cho thế hệ trẻ biết trân trọng và gìn giữ những giá trị của truyền thống văn hóa dân tộc mà ông cha ta để lại từ bao đời nay. Mặt khác, Ðảng và Nhà nước cũng cần có định hướng bảo tồn và phát triển một cách cụ thể và có hiệu quả. Nếu đưa được những loại hình âm nhạc dân tộc cổ truyền (trong đó có hát chầu văn) đến với đông đảo mọi tầng lớp nhân dân để họ đón nhận, gìn giữ và truyền lại cho nhau thì đó là phương thức bảo tồn tốt nhất, hiệu quả nhất.
GS, TS PHẠM MINH KHANG
Giám đốc Trung tâm phát triển
nghệ thuật âm nhạc Việt Nam
