Lễ hội đền Chín Gian xây dựng từ đầu thế kỷ XIV tại Pú Chò Nhàng gọi là Tến Pỏm (đền trên núi) ở bản Khoẳng, Châu Kim, huyện Quế Phong, Nghệ An. Đền có chín gian, mỗi gian tượng trưng cho một Mường đến tôn thờ. Từ xưa, lễ hội được tổ chức ba năm một lần vào tháng 8 âm lịch hằng năm và điểm nhấn là nghi lễ chém trâu. Đây là dịp để bà con chín bản mười mường rước lễ vật lên đền làm lễ tế trời và tổ tiên các dòng họ của người Thái đã có công xây bản, lập mường, cầu mong cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt...
Từ năm 2006 đến nay, Lễ hội đền Chín Gian được phục dựng và khai hội chính vào ngày 14-2 âm lịch (tổ chức trong ba ngày) với quy mô hoành tráng, được rất đông bà con dân tộc Thái và các dân tộc ở nhiều địa phương trong và ngoài tỉnh đến tham dự. Phần hội còn tổ chức màn thi viết chữ Thái, hát, dệt thổ cẩm, rèn dao, trình diễn trang phục truyền thống...Đến với lễ hội Đền Chín Gian, khách thập phương được thưởng thức những món ăn nổi tiếng như: cơm lam, nem lá…, cùng nhảy sạp, nghe hát...
Theo truyền thống, trong lễ hội Đền Chín Gian, phần quan trọng nhất là lễ dâng trâu. Ngày xưa, trâu tế thường là trâu trắng do người dân mường Tôn, mường Quáng và mường Puộc dâng tế. Nhưng nay vì hiếm trâu trắng nên các mường dâng cúng trâu đen. Từ sáng sớm tinh mơ trâu được đưa ra bến Tà Tạo gần đền tắm, sau đó dắt về cột trước đền làm lễ hiến tế. Sau nghi thức chém trâu, những phần ngon nhất của trâu sẽ được luộc rồi bày lên chín mâm đem dâng ở chín gian trong đền.
Nghi thức trong lễ chém trâu.
Nhằm tránh những hình ảnh phản cảm, năm 2016, ban tổ chức, chính quyền huyện Quế Phong cho biết con trâu trong nghi lễ của lễ hội Đền Chín Gian năm nay sẽ không bị chém mà được trả về cho gia chủ. Tuy nhiên, vào sáng 23-3, con trâu trong lễ rước của hộ ông Ngân Văn Cường bản Kim Khê (Châu Kim – Quế Phong) đã bị hạ thủ. Thay vì chém trâu ngay trước cửa đền như nghi thức truyền thống, con trâu trong lễ rước Lễ hội đền Chín Gian 2016 bị chém cách sân khấu lễ hội chưa đầy 30 mét. Trước khi chém, những người thực hiện nghi thức đã dùng bạt quây xung quanh. Con trâu được cột vào chiếc cọc gỗ và thực hiện màn chém trâu. Sau khi bị giết, con trâu được xẻ thịt cúng đền. Có rất nhiều người dân đứng xem màn chém trâu này.
Mặc dù trước đó, trả lời báo chí, ông Lê Văn Giáp, Chủ tịch UBND huyện Quế Phong nói: “Điểm nhấn của lễ hội đền Chín Gian năm 2016 là hủy bỏ nghi thức chém trâu. Nghĩa là trâu vẫn được đưa lên tế rồi bàn giao con trâu cho chủ mang về”. Phòng Văn hóa-Thông tin huyện Quế Phong cũng thông báo, lễ hội đến Chín Gian năm 2016 chỉ chém trâu tượng trưng. Tuy nhiên, ngay trước ngày diễn ra lễ hội, các bậc cao niên cho rằng việc chém, hiến tế trâu là không thể thiếu trong Lễ hội đền Chín Gian. Thịt trâu cũng là món không thể thiếu trong mâm cúng của chín mường được thờ trong ngôi đền. Được biết, ban tổ chức lễ hội đã mua con trâu với giá 45 triệu đồng để thực hiện màn chém trâu.
