Ðến phố Vĩnh Hồ (Hà Nội), chúng tôi không khó để tìm ra nhà riêng của nghệ nhân Nguyễn Văn Mỹ, Giám đốc Trung tâm Ðá cảnh Việt Nam, Chủ tịch Hội Ðá cảnh, Gỗ lũa Hà Nội, bởi chỉ cần hỏi thăm ông già có biệt danh Mỹ "đá" thì từ người cao tuổi đến trẻ nhỏ ở khu phố chợ hầu như ai cũng biết. Bước chân vào ngôi nhà năm tầng được xây cất khang trang mới cảm nhận rõ dinh cơ của "đại gia đá". Từ cổng tới sân trước, hiên nhà đều được tận dụng tối đa diện tích để trưng bày những khối đá lớn, nhỏ chế tác cầu kỳ của tạo hóa. Giữa cái nóng bức oi nồng những ngày cuối tháng 3, được mời nhâm nhi chén trà thoang thoảng hương nhài trong không gian ngập tràn những tác phẩm tạo hình tuyệt tác từ đá, chúng tôi cảm thấy như lạc vào chốn bồng lai tiên cảnh, tâm hồn cũng trở nên thanh thoát và bình yên đến lạ. Nghệ nhân Nguyễn Văn Mỹ nói: Cái tinh hoa của tạo hóa, của thời gian tích tụ trong đá chính là phương tiện để con người và trời đất giao hòa. Nếu vàng bạc là biểu tượng của sự giàu sang thì đá chính là biểu tượng của vận may và tài lộc. Ðến với đá là đến với một thứ "diệu dược" có khả năng đưa con người tìm kiếm sự vĩnh hằng của thiên nhiên, để từ đó cảm nhận được sinh khí trong sạch và sự tĩnh lặng của thâm tâm. Uống hết tuần trà, ông đưa chúng tôi đi tham quan "bảo tàng" đá nghệ thuật thu nhỏ của chính mình. Ai nấy đều không khỏi choáng ngợp bởi khắp năm tầng của ngôi nhà, cả phòng ăn, phòng khách và phòng ngủ đều trở thành nơi trưng bày hơn 1.000 loại đá cảnh các loại. Chưa hết bất ngờ khi nhìn thấy khối đá Sa-phia quý nặng gần chục cân mang mầu sắc sống động, chúng tôi đã phải giật mình ngạc nhiên khi bắt gặp những khối đá tự nhiên có hình ảnh chân thực y như thật của phong cảnh Vịnh Hạ Long, Cố đô Hoa Lư, chùa Một Cột, bốn mùa Xuân-Hạ-Thu-Ðông... Ấn tượng nhất phải kể đến bộ sưu tập những hòn đá cuội có hình 12 con giáp mà ông Mỹ đã cất công sưu tầm suốt 23 năm từ các suối ở Phú Yên, Cát Tiên tới Ðồng Văn (Hà Giang). Kỳ lạ hơn là có nhiều khối đá quý ẩn chứa cả những câu chuyện truyền thuyết, những sự kiện lịch sử của dân tộc: nào hình ảnh Phù Ðổng Thiên Vương sau khi dẹp tan giặc Ân cưỡi ngựa lên đỉnh núi Sóc Sơn bay về trời, nào hình ảnh Bà Trưng cưỡi voi đánh giặc Nam Hán, nàng Tô Thị bế con mòn mỏi chờ chồng đã hóa đá trên đỉnh núi Tam Thanh, Vua Lý Thái Tổ cưỡi thuyền rồng đến thành Ðại La, hay hình ảnh Bác Hồ trong hang Pác Bó bên dòng suối Lê-nin... Mới nhìn qua, cảm nhận vẻ đẹp bóng bẩy, sống động của đá, cứ ngỡ như có sự can thiệp của con người. Song quý và đáng nói ở chỗ, tất cả đều là sản phẩm tự nhiên của tạo hóa.
Người nghệ nhân già cho biết, không phải ai cũng chơi được đá, bởi muốn sở hữu được những khối đá quý và đẹp, người chơi không những cần cái tâm, cái tình mà còn cần có duyên với đá. Cái duyên ấy đã đến với ông ngay từ khi 10 tuổi, kể từ lúc theo cha, mẹ đi khắp các tỉnh Quảng Ninh, Thanh Hóa, Nghệ An... để bán những vật dụng gia đình làm từ đá như cối giã gạo, cối xay cua... Ðể rồi tình yêu với đá đã hun đúc, bám riết lấy ông lúc nào không hay, trở thành động lực để suốt hơn 70 năm sau đó, ông lặn lội bôn ba khắp mọi nơi chỉ để tìm kiếm những hòn đá có hình thù đẹp, lạ và quý. Là thành viên của ba tổ chức đá quốc tế: Tổ chức Bonsai Suseki châu Á - Thái Bình Dương, Hội Ðá cảnh châu Âu và Hội những người săn đá trời quốc tế, nên nghệ nhân Nguyễn Văn Mỹ có nhiều cơ hội để nghiên cứu, tìm hiểu về đá tại nhiều nước trên thế giới. Ði qua hơn 40 quốc gia, ông đã sưu tầm được nhiều loại đá quý như thiên thạch, hóa thạch xương khủng long, hóa thạch đầu cá sấu có niên đại tới 228 triệu năm... Trong suốt cả đời chơi đá, có những khối đá ông đã phải đánh đổi nhiều công sức, tiền của, thậm chí cả hiểm nguy để sở hữu, nhưng cũng có những khối đá tự nhiên tìm đến ông như đã được định duyên. Tay mân mê, sờ nhẹ từng vân đá, nghệ nhân Nguyễn Văn Mỹ đầy tự hào chỉ cho chúng tôi xem khối nham thạch quý nặng hơn 100 cân có tên Kỳ Sơn Thạch vốn nức tiếng trong giới chơi đá cảnh cả trong nước và thế giới. Vốn trong một lần đi cắt thuốc ở Bản Ðôn, ông tình cờ nhìn thấy khối đá này được dùng để... kê vại nước. Ngay lập tức, ông đã bị vẻ đẹp diệu kỳ của khối đá làm mê mẩn, nghĩ rằng bằng giá nào cũng phải mua bằng được. Ấy vậy mà người sở hữu chỉ đòi ông có 20 kg gạo, khiến ông ngay lập tức vừa vui, vừa sợ: vui vì thấy mình vừa trúng độc đắc, sợ vì chỉ nơm nớp lo gia chủ sẽ đổi ý đòi lại. Quan sát kỹ khối Kỳ Sơn Thạch mới thấy, nếu nhìn tổng thể, khối đá tựa hình núi non trùng điệp, nhưng nếu ngắm theo từng góc độ khác nhau, khối đá lại mang đến những tưởng tượng khác biệt: mặt này là hình thiên nga tung cánh, mặt kia là hình rồng bay uốn lượn... Ðến nay, đã có nhiều người sành chơi đá, nhiều đoàn nước ngoài tìm đến ông hỏi mua với giá nhiều tiền nhưng ông kiên quyết không bán, bởi đó là cái duyên "quý vật" tự tìm đến "quý nhân". Tiếp xúc và trò chuyện với ông Mỹ "đá", lắng nghe giọng nói hào sảng và cảm nhận trí tuệ minh mẫn, ánh mắt tinh anh của người nghệ nhân, khó ai có thể tin ông đã bước sang tuổi 84, cái tuổi mà theo lẽ thường mắt đã mờ, chân đã chậm. Ấy vậy mà đến nay, ông và người bạn đời bằng tuổi mình vẫn chưa một lần phải vào bệnh viện. Có lẽ bởi một đời yêu đá, sống cùng đá, làm bạn với đá đã giúp ông cũng bất khuất, rắn rỏi như đá vậy. Sở hữu cả gia sản đá nghệ thuật mang giá trị lớn nhất nhì đất Hà thành, nhưng chưa bao giờ nghệ nhân Nguyễn Văn Mỹ tự nhận mình là "đại gia", bởi ông sưu tầm đá không phải để bán. Với ông đá đã vượt lên giá trị vật chất và trở thành một phần không thể thiếu của cuộc sống.
Nghệ nhân Nguyễn Văn Mỹ và vợ bên khối đá Long Phượng kỳ duyên.
Xưa nay, chúng ta vẫn hay cho rằng, chỉ có những bậc tiền bối cao niên mới đủ tầm để cảm hiểu vẻ đẹp thâm trầm trìu tượng cũng như ý nghĩa triết lý sâu xa của đá, song theo thời gian, thú chơi này càng lúc càng chinh phục nhiều người trẻ. Trong hơn 100 thành viên của Hội Ðá cảnh Hà Nội, không hiếm những gương mặt tuổi mới chỉ ngoài đôi mươi. Ða phần họ tìm đến đá cảnh bằng sự say mê và tinh thần học hỏi. Ðến thăm nhà riêng của anh Nguyễn Văn Thành nằm ở Khu tập thể Trung Tự, Hà Nội, chúng tôi ai nấy đều ngạc nhiên khi ở tuổi ngoài bốn mươi, anh đã là chủ sở hữu của một bộ sưu tập đá đủ chủng loại: thạch anh, mã não, tụ bát bảo, đá cuội, cẩm thạch... với đủ mọi hình dáng, mầu sắc khác nhau. Vốn trước đây điều hành một công ty chuyên về điện thoại nhưng kể từ khi "say" đá, anh đã từ bỏ nghề cũ, thành lập riêng một công ty kinh doanh, tư vấn, buôn bán đá nghệ thuật. Ðể thỏa mãn đam mê với đá, anh còn tự thành lập website choida.com.vn với mong muốn chia sẻ kinh nghiệm, trao đổi thông tin về đá cảnh và tạo một cộng đồng kết nối những người cùng chung thú vui tao nhã này. Sau gần mười năm hoạt động, đến nay, trang web đã thu hút sự quan tâm thường xuyên của gần 3.000 thành viên, trong đó phần lớn là những người trẻ. Là một tay ngang đến với đá nghệ thuật nhưng anh Nguyễn Văn Thành tỏ ra khá "sành" về đá. Anh chia sẻ, chất liệu đá càng cứng thì đá càng quý và có giá trị. Một khối đá đẹp phải hội tụ đủ tất cả các yếu tố về thể, hình, vân, sắc, ánh và chất. Anh Thành còn viết một cuốn sách mang tên "Sổ tay người chơi đá" chuyên giới thiệu về các loại đá phổ biến. Bên cạnh đó, anh cũng thường xuyên phối hợp Hội Ðá cảnh Hà Nội tổ chức các hoạt động trưng bày, triển lãm, tạo ra những sân chơi hấp dẫn thu hút người chơi đá.
Trải qua thời gian, khi phong trào chơi đá cảnh nghệ thuật lan rộng đến nhiều đối tượng người chơi ở nhiều lứa tuổi, đã xuất hiện nhiều trường phái chơi đá khác nhau. Có những người chỉ yêu thích những loại đá hoàn toàn được tạo tác bởi tự nhiên, cũng có những người thích chơi những loại đá đã qua mài giũa, chế tác cho lộ hết vẻ đẹp của đá. Có người ham thích sưu tầm các loại đá quý trang sức, và vài năm gần đây, còn có khá nhiều người thích chơi đá phong thủy... Từ xưa, những người có tâm và có duyên với đá đã tổng kết: Sơn Vô Thạch bất kỳ (Núi không có đá không kỳ vĩ) / Thủy vô thạch bất thanh (Nước không có đá không trong xanh) / Lộ vô thạch bất hoa (Ðường không có đá không chắc chắn, không đẹp) / Viên vô thạch bất tú (Vườn không có đá không diễm lệ) / Thất vô thạch bất nhã (Nhà không có đá không sang trọng) / Nhân vô thạch bất an (Người không chơi đá thiếu bình an, khỏe mạnh). Vì thế, giống như một quy luật, nghệ thuật chơi đá sẽ mãi như một mạch nguồn tuôn chảy suốt cùng năm tháng, tưới tắm niềm đam mê của nhiều thế hệ, và trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa người Việt Nam.
