Trong di sản thơ đồ sộ của nhà thơ Tố Hữu, có rất nhiều bài thơ xuất sắc viết về Tổ quốc, Đảng và các chiến sĩ cách mạng, trong đó có những bài thơ về một người bạn, một người đồng chí, đồng hương “cùng uống chung dòng sông Bồ” vô cùng thân thiết với nhà thơ, đồng thời cũng là một danh tướng, một nhà lãnh đạo xuất sắc của Đảng và Quân đội ta - Đại tướng Nguyễn Chí Thanh. Trong tâm khảm nhà thơ và nhiều người, ông mãi mãi là hình ảnh cao đẹp về một người Cộng sản Việt Nam, một vị tướng đức tài trọn vẹn, người học trò và cộng sự ưu tú của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Nói về tình cảm sâu đậm giữa nhà thơ Tố Hữu và Đại tướng Nguyễn Chí Thanh, con trai ông, nay là Thượng tướng Nguyễn Chí Vịnh, cho biết: “Giữa chú Lành (nhà thơ Tố Hữu) và cha tôi - Đại Tướng Nguyễn Chí Thanh có rất nhiều nét chung, vừa là đồng hương cùng chung một xã Quảng Thọ, huyện Quảng Điền, tỉnh Thừa Thiên”. Vâng, từ mảnh đất đói nghèo này, cả hai cùng lên đường làm cách mạng, cùng trải qua những ngày tháng tù đày khắc nghiệt nơi nhà lao đế quốc... Tình bạn, tình đồng chí cao đẹp của họ nảy nở và hồn thơ Tố Hữu có sự chắp cánh của Nguyễn Chí Thanh từ đây không ngừng bay cao. Nhớ đồng là tên một bài thơ rất hay của nhà thơ Tố Hữu đã viết trong lao tù năm 1939 và đề tặng người bạn, người đồng chí của mình là Nguyễn Vịnh, tức Nguyễn Chí Thanh. Đó là tiếng nói của khát vọng vươn tới tự do và niềm tin về một ngày mai tươi sáng:
Rồi một hôm nào, tôi thấy tôi
Nhẹ nhàng như con chim cà lơi
Say đồng hương vui ca hát
Trên chín tầng cao bát ngát trời...
Cho tới chừ đây, tới chừ đây
Tôi mơ qua cửa khám bao ngày
Tôi thu tất cả trong thầm lặng
Như cánh chim buồn nhớ gió mây.
Sau này khi cả dân tộc bước vào một cuộc trường chinh mới chống Mỹ cứu nước, thống nhất Tổ quốc, năm 1964, Đại tướng Nguyễn Chí Thanh đã được Bộ Chính trị và Bác Hồ điều vào chiến trường miền nam, cùng Trung ương cục trực tiếp lãnh đạo cuộc chiến đấu của quân dân ta. Nhà thơ Tố Hữu tiễn đưa người bạn thân yêu của mình vào tiền tuyến lớn với những lời thơ vừa nóng bỏng xúc cảm và tràn đầy quyết tâm “Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước”. Bài thơ Tiễn đưa của ông trải qua 60 năm mà vẫn làm xúc động lòng ta về tình đồng chí, đồng hương cao đẹp:
Đưa tiễn anh đi mấy dặm đường
Nặng tình đồng chí lại đồng hương
Đã hay đâu cũng say tiền tuyến
Mà vẫn bâng khuâng mộng chiến trường
Dẫu một cây chông trừ giặc Mỹ
Hơn nghìn trang giấy luận văn chương
Đi đi non nước chờ anh đó
Tiền tuyến cần thêm? Có hậu phương...
Và cũng trong mùa xuân năm ấy của nhà thơ Tố Hữu trong bài thơ Tiếng hát sang xuân, hình tượng người chiến sĩ giải phóng quân đã hiện lên với tất cả vẻ đẹp hào hùng. Thấp thoáng trong những vần thơ rất đẹp đó là hình ảnh của Đại tướng Nguyễn Chí Thanh, Chính ủy Quân giải phóng miền nam cùng những đồng chí, đồng đội thân yêu:
Hỡi người anh, giải phóng quân
Hai mươi năm chẳng dừng chân trên đường
Vẫn đôi dép lội chiến trường
Vẫn vành mũ lá coi thường hiểm nguy.
Năm 1967, giữa lúc miền nam vang tin chiến thắng, lực lượng ta không ngừng lớn mạnh, Đại tướng Nguyễn Chí Thanh ra Hà Nội để báo cáo với Bác Hồ và Bộ Chính trị về tình hình chiến trường và hoạch định kế hoạch cho cuộc Tổng tiến công Tết Mậu Thân 1968. Đau xót thay, ngày 6-7-1967 trước khi trở lại chiến trường, trái tim Đại tướng Nguyễn Chí Thanh đã ngừng đập sau một cơn đau đột ngột, để lại niềm tiếc thương vô hạn cho toàn Đảng, toàn quân, toàn dân ta. Khi ấy, nhà thơ Tố Hữu đã xin người hộ lý ở bệnh viện một tờ giấy và viết lên những vần thơ thấm đẫm nước mắt về người đồng chí thân thiết. Có lẽ đó là bài thơ ông làm nhanh nhất trong cuộc đời thơ ca của mình trong nỗi tiếc thương “lệ vòng quanh”:
Nước non đau xót như lòng mẹ
Mất một người con: Nguyễn Chí Thanh
Nhà thơ vẫn như thấy mãi hình ảnh người đồng chí trong cuộc chiến đấu chống nghèo đói và trên tiền tuyến chống kẻ thù xâm lược:
Ở đâu nghèo đói, gọi xung phong
Lon nước, mo cơm lội khắp đồng
Ở đâu tiền tuyến, kêu Anh đến
Tay súng tay cờ, lại tiến công!....
Ôi! Sống như Anh, sống trọn đời
Sáng trong như ngọc, một con Người!.
Khi miền nam hoàn toàn giải phóng, Tổ quốc thống nhất, trên cương vị là Ủy viên Bộ Chính trị, Phó Chủ tịch thường trực Hội đồng Bộ trưởng, nhà thơ Tố Hữu trở về thăm quê hương. Đi trên mỗi bước đường ông vẫn không nguôi nhớ người bạn Nguyễn Chí Thanh:
Cơ chi anh, sớm được về bên nội
Hôn nỗi đau tan nát Phù Lai
Như quê bạn, Niêm Phò trơ trụi
Đạn bom cày cả nương sắn đồng khoai
(Bài ca quê hương)
Bên cạnh thơ ca, nhà thơ Tố Hữu còn có những dòng hồi ức đầy cảm xúc về vị Đại tướng đồng hương trong tập hồi ký Nhớ lại một thời của ông, điểm lại các kỷ niệm giữa hai người về tình cảm quê hương, tuổi thơ, đến những chặng đường cách mạng và đến cả những giây phút cuối đời của Đại tướng.
Cùng với những tác phẩm xuất sắc của nhà thơ Tố Hữu, khá nhiều tác giả có tiếng trên thi đàn cách mạng đã có thơ về Đại tướng Nguyễn Chí Thanh, từ những năm tháng kháng chiến Bình Trị Thiên khói lửa, cho đến những năm đầu hòa bình trên miền bắc xã hội chủ nghĩa. Trong đó chứa đựng nhiều tình cảm và nỗi lòng của nhân dân. Nhà thơ Bảo Định Giang có những vần thơ bồi hồi tưởng nhớ người đồng chí trên bước đường hành quân:
Dốc núi cao cao, Nguyễn Chí Thanh!
Biết bao thử thách ở quanh mình
Nặng tình quê mẹ chân không mỏi
Mỗi bước đường thêm thương nhớ Anh
(Nguyễn Chí Thanh)
Một nhà thơ cựu chiến binh của thời vượt Trường Sơn là Châu La Việt khi về thăm quê hương Đại tướng bên dòng sông Bồ, xúc động trước những tình cảm đồng chí - đồng hương của thi nhân Tố Hữu và người bạn Đại tướng Nguyễn Chí Thanh cũng đã cảm hứng sáng tác bài thơ Tâm sự với sông Bồ được nhiều nhạc sĩ phổ nhạc:
Bên này sông có một người thi sĩ
Bên kia sông có một người chiến sĩ
Sông Bồ ơi, bốn mùa nước xanh trong
Đất của thi nhân, đất của anh hùng…
Hai người bạn ấy như vẫn đang tiếp tục hành trình trên những chặng đường cách mạng:
Họ đã đi suốt cuộc đời không nghỉ
Như dòng sông chảy mãi cùng tháng năm
Đôi bạn ấy cùng đi vào lịch sử
Người là Danh tướng, Người là Thi nhân…
Trước đó, nhà thơ - nhà báo Lê Khánh Hoài cũng có bài thơ Gió Đại Phong vẫn thổi với nhiều hình ảnh ấn tượng về Đại tướng của nhân dân, được phổ biến rộng rãi. Bài thơ là tấm lòng của những người nông dân miền trung ghi nhận công lao to lớn của Đại tướng khi được giao là Trưởng Ban Nông nghiệp Trung ương, đã làm dấy lên một cuộc cách mạng mới trên ruộng đồng nước ta và để lại nhiều bài học kinh nghiệm quý cùng những ấn tượng tốt đẹp về người cán bộ lãnh đạo tận tụy của Đảng trên mặt trận nông nghiệp:
Người quê mình vẫn chưa quên buổi ấy
Lon nước, mo cơm chân Anh lội khắp đồng
Kiến Giang ơi, vẫn xôn xao dòng sông
Nhớ đêm Anh chèo đò miệng ngọt ngào câu hát
Tướng và Dân cùng chung nhịp tim đập
Sông như lòng gương tỏa sáng đến mai sau...
Khi những cánh đồng đã trảy bông, đơm lúa, Đại tướng lại khoác bộ quân phục trở lại chiến trường:
Đại tướng lại lên đường, miền nam còn có giặc
Sau lưng Anh những cánh đồng bát ngát
Và Đại Phong
Gió vẫn thổi hôm nay…
Bên cạnh thơ ca, nhiều nhà văn, nhà báo cũng đã dành trọn tâm huyết sáng tác về hình tượng Đại tướng Nguyễn Chí Thanh như ký sự Gió Đại Phong của nhà văn - nhà báo Phan Quang, hồi ký của nhà thơ Hoàng Cầm Đêm quan họ đầy bão táp và đặc biệt là tập truyện Nguyễn Chí Thanh - Sáng trong như ngọc một con người của nhà văn Trần Công Tấn. Ông là một người lính có may mắn sống gần Ðại tướng Nguyễn Chí Thanh trong những năm kháng chiến chống thực dân Pháp ở chiến khu Hòa Mỹ (Thừa Thiên- Huế). Đây là một tác phẩm văn học dày dặn, một bộ sách tư liệu quý về sự nghiệp cách mạng và cuộc đời vị Ðại tướng được nhân dân, đồng chí, đồng đội kính yêu. Dựa trên tác phẩm Nguyễn Chí Thanh - Sáng trong như ngọc một con người, nhiều văn nghệ sĩ đã sử dụng các tư liệu trong đó để xây dựng nên những tác phẩm sân khấu, điện ảnh về Ðại tướng Nguyễn Chí Thanh.
Trước đó, một tác phẩm văn học khác về Đại tướng được nhiều người biết đến là tiểu thuyết Huế ngày ấy của tác giả Lê Khánh Căn khá dày dặn với 700 trang sách. Tác giả vốn là một thanh niên học sinh Trường Gia Định - Huế, được đích thân đồng chí Nguyễn Chí Thanh dìu dắt vào con đường cách mạng và kết nạp Đảng. Tiểu thuyết Huế ngày ấy phản ánh lại không khí cách mạng tại Thừa Thiên - Huế từ Tổng khởi nghĩa 1945, cho đến giai đoạn cả thành phố Huế bước vào cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp với hàng chục nhân vật khá tiêu biểu cho lực lượng trí thức, công nông binh… tham gia khởi nghĩa và kháng chiến. Nhân vật trung tâm của tiểu thuyết là Thân - Bí thư Tỉnh ủy Thừa Thiên - Huế được xây dựng từ chính nguyên mẫu đồng chí Nguyễn Chí Thanh. Đây là một hình tượng đẹp về một người Cộng sản chân chính, quên mình vì cách mạng, nhưng vẫn trọn nghĩa, vẹn tình với quê hương, gia đình và đồng chí, đồng đội.
Trong lĩnh vực âm nhạc, nhạc sĩ Thiếu tướng An Thuyên với Khúc hát sông Bồ và hợp xướng Gió Đại Phong vẫn thổi của nhạc sĩ NSND Nguyễn Tiến - Giám đốc Nhà hát ca múa nhạc quân đội… cùng ca khúc Tâm sự sông Bồ của nhạc sĩ Quỳnh Hợp ngợi ca Đại tướng Nguyễn Chí Thanh được công chúng đón nhận và yêu thích. Mới đây nhất, Nhà hát ca kịch Huế và Nhà hát chèo Quân đội đã dựng vở Sáng trong như ngọc một con người dựa trên kịch bản của nhà văn Nguyễn Quang Vinh. Cũng từ ý tưởng này, một số tác giả, đạo diễn điện ảnh đã xây dựng một kịch bản phim 30 tập Như dòng sông chảy mãi của hai tác giả Trương Nguyên Việt và Nguyễn Thanh Phong dựa trên những tác phẩm văn học đã viết về Đại tướng Nguyễn Chí Thanh. Đạo diễn NSƯT Trần Vịnh, người đã tham gia diễn xuất trong 50 phim và đạo diễn 70 bộ phim truyện về đề tài chiến tranh, từng được nhiều tặng thưởng của ngành văn hóa và Bộ Quốc phòng đã rất tâm đắc với kịch bản và sẽ thực hiện bộ phim này trong năm nay cùng cố vấn nghệ thuật là đạo diễn - NSND Huy Thành.
Có thể nói, hình tượng Đại tướng Nguyễn Chí Thanh, nhà lãnh đạo Đảng, nhà quân sự tài năng, vị tướng trên mặt trận chính trị, tư tưởng, suốt cuộc đời vì nước, vì dân chắc chắn sẽ còn tiếp tục là nguồn cảm hứng sáng tác của nhiều văn nghệ sĩ. Những tác phẩm văn học nghệ thuật về ông sẽ góp phần xây dựng một cách đầy đủ nhất vẻ đẹp nhân cách lớn của một người Cộng sản mẫu mực.
