Với vốn văn hóa Việt Nam, Trung Hoa và Pháp dường như vô hạn (nhận định của nhà sử học Sác-lơ Phuốc-ni-ô), với sự lao động miệt mài không ngừng nghỉ, bác sĩ Nguyễn Khắc Viện đã để lại những trước tác đỉnh cao khó vượt. Nhưng có lẽ điều mà người ta nhớ nhất ở ông là cốt cách sĩ phu; là tinh thần yêu nước, luôn hướng về sự tiến bộ, không tách rời dân tộc với nhân loại; là tinh thần phát hiện chân lý từ thực tiễn và lấy thực tiễn để kiểm nghiệm chân lý.
Tình yêu thương Nguyễn Khắc Viện
Nguyễn Khắc Viện có tình yêu thương trẻ nhỏ một cách đặc biệt. Ông coi hạnh phúc cho trẻ thơ là ước mơ lớn nhất của đời mình. Bởi thế, ông đã chọn học nghề y, trong nghề y chọn Nhi khoa những mong cứu giúp trẻ em bệnh tật. Không chỉ phấn đấu trở thành bác sĩ nội trú giỏi ở Pháp, ông còn tự học, nghiên cứu sâu về tâm lý trẻ em qua những công trình Phân tâm học của Phrớt (Freud), nhất là của Phrăng-xoa Đôn-tô (Françoise Dolto), một chuyên gia hàng đầu về Phân tâm học, người đầu tiên nghiên cứu tâm lý trẻ em ở Pháp đầu thế kỷ 20. Năm 1948, khi còn ở Pháp, Nguyễn Khắc Viện đã soạn hai cuốn sách Lòng con trẻ và Giáo dục hoạt động gửi về chiến khu.
Sau này khi về nước, trong tình trạng nước nhà thiếu giấy, thiếu tiền; ông đã vận động các bạn Thụy Điển in cho trẻ em Việt Nam 400 nghìn quyển truyện Tấm Cám. Ông đã khơi dậy phong trào đá cầu, thành lập ngành khoa học tâm lý trẻ em ở nước ta; kêu gọi thầy, cô giáo và người lớn chơi với trẻ em, hiểu trẻ em, bình đẳng với trẻ em, làm gương cho trẻ em để xây dựng một thế hệ tương lai cường tráng về sức khỏe và tinh thần. Cùng với những hoạt động trực tiếp phục vụ kháng chiến, chăm lo thế hệ tương lai cũng thể hiện lòng yêu nước nồng nàn của bác sĩ Nguyễn Khắc Viện.
Tình yêu thương con người của Nguyễn Khắc Viện có tính thiết thực. Quan tâm đầu tiên của ông là sức khỏe. Ông đã tổng kết, xây dựng phương pháp dưỡng sinh, sáng tạo ra phương pháp thở bụng. Để người mù không cần đọc sách cũng có thể tập được, ông viết thành mấy câu vè: Thót bụng thở ra/Phình bụng thở vào/Hai vai bất động/Chân tay thả lỏng/Mặt Phật ung dung… Nhờ phép thở bụng mà chính ông vượt qua cái chết. Câu chuyện sức khỏe cũng liên quan đến nếp sống. Tuy là con quan đại thần, nhưng từ nhỏ cho đến lúc là sinh viên, Nguyễn Khắc Viện cũng chỉ ăn mặc kiệm ước như con nhà lao động. Tính kham khổ ấy làm cho con người dễ thích nghi với hoàn cảnh khó khăn; không nảy lòng tham, không sa đọa vì cám dỗ vật chất.
Tình yêu thương con người của Nguyễn Khắc Viện thể hiện sự bác ái, nhân văn sâu sắc. Hồi phụ trách công tác Việt kiều ở Pháp, ông thân thiết cả những công nhân, trí thức, cả những người lính Việt Nam đánh thuê cho Pháp; dạy họ học văn hóa, ngoại ngữ, san sẻ với họ từng miếng cơm, manh áo.
Công thức Nguyễn Khắc Viện
Hoạt động của Nguyễn Khắc Viện nổi bật trên ba lĩnh vực: văn hóa, chính trị và chăm lo sức khỏe con người. Là Tổng Biên tập các báo và tạp chí: Nghiên cứu Việt Nam (Etudes Vietnamienes); Tin Việt Nam (Courrier du Vietnam), Giám đốc Nhà xuất bản Ngoại văn), Ủy viên Ủy ban Liên lạc văn hóa với nước ngoài, có thể nói ông là một nhà ngoại giao nhân dân, một “vị tướng” xông xáo trên mặt trận thông tin đối ngoại, làm cho thế giới hiểu biết về văn hóa Việt Nam; hiểu biết và tích cực ủng hộ cuộc đấu tranh chính nghĩa chống Mỹ, cứu nước của nhân dân ta. Ông là dịch giả, tác giả, soạn giả nhiều cuốn sách có giá trị như dịch Truyện Kiều sang tiếng Pháp, Khảo cứu về Cách mạng Việt Nam (Essais sur la Révolution Vietnamienes); Việt Nam, thiên lịch sử dài (Vietnam, une longue Histoire); Tuyển tập văn học Việt Nam (Authologie de la Literature Vietnam); Kể chuyện đất nước; Bàn về đạo Nho; Bàn và luận; Ước mơ và hoài niệm; Sức khỏe, bệnh tật và tâm lý; Từ sinh lý đến dưỡng sinh; Tâm lý trẻ em hiểu theo phân tâm học; Từ điển tâm lý… Ông đã được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Độc lập hạng nhất; Giải thưởng Nhà nước; được Viện Hàn lâm Cộng hòa Pháp tặng Giải thưởng Lớn về Pháp ngữ.
Về chính trị, trong thời kỳ đấu tranh giành độc lập và chống xâm lược, Nguyễn Khắc Viện đã dành hết tâm lực cho kháng chiến, thực hiện mọi nhiệm vụ tổ chức phân công; chủ động, sáng tạo trong tuyên truyền đối ngoại. Đất nước hòa bình, thống nhất, ông lại dành tâm huyết nghiên cứu, tổng kết những kinh nghiệm của thế giới; vạch rõ những khuyết điểm, hạn chế trên tất cả các lĩnh vực của cuộc sống để góp ý cho Đảng nhằm đưa đất nước phát triển một cách nhanh chóng và bền vững. Từ trước Đại hội lần thứ V đến Đại hội lần thứ VII của Đảng, ông đã viết hơn 30 bản kiến nghị, thư góp ý; ý kiến nào cũng rõ ràng, thẳng thắn.
Ông đã chứng minh một cách khoa học về vai trò lãnh đạo tuyệt đối của Đảng Cộng sản Việt Nam; song cũng góp ý Đảng cần có sự đổi mới về phương thức lãnh đạo; thay đổi mạnh mẽ công tác cán bộ, coi trọng việc tu thân, mở rộng dân chủ, lắng nghe ý kiến nhân dân, mọi hoạt động cuối cùng phải vì con người, phải dựa trên nền tảng nhân văn. Ông cũng là người sớm đề nghị đổi mới thì phải toàn diện và triệt để.
Ông đề ra một công thức ngắn gọn cho Đổi mới, có thể gọi là Công thức Nguyễn Khắc Viện: “Quốc tế - Dân chủ - Khoa học”. Kinh nghiệm lịch sử cho thấy, việc chuyển sang kinh tế thị trường cũng tạo điều kiện nảy sinh và phát triển chủ nghĩa tư bản dã man. Cho nên ông gọi thời kỳ hiện nay là thời kỳ dân tộc ta cần bước vào cuộc kháng chiến mới. Ông viết: “Để chống lại tư bản man rợ, không để nó tác oai tác quái, nay phải dựng lên một mặt trận cùng dân tộc, nhân dân, quốc tế còn rộng lớn hơn, tiến hành một cuộc kháng chiến mới, lâu dài hơn, đa dạng hơn, mới mong hạn chế được tham nhũng, bảo vệ được môi trường, giảm nhẹ bất công xã hội… Chỉ có khác là kháng chiến lần này, chúng ta không cần đến súng đạn. Và lần này, Marx cũng là thầy dẫn đường với một câu: Một tư tưởng được thâm nhập đại chúng biến thành một lực lượng vật chất”. (Bài đăng trên báo Người đại biểu nhân dân ngày 6-5-2007).
Nhiều người khâm phục tấm gương vượt lên hoàn cảnh của Nguyễn Khắc Viện. Ba mươi tuổi bị bệnh nan y, qua nhiều lần mổ, phải cắt tám xương sườn và hơn một lá phổi, y học Pháp dự báo ông không sống được quá ba năm; vậy mà bằng niềm tin vào những khả năng kỳ diệu của con người, bằng kiến thức y học Phương Đông và Phương Tây, ông đã sống đến 84 tuổi và có một cuộc đời lao động phi thường! Ông đã chứng minh được khả năng con người là vô tận; đưa ra định nghĩa mới về sức khỏe: “Có sức khỏe tốt là con người có thể tự điều chỉnh để thích ứng, thích nghi với những đòi hỏi thách thức của cuộc sống, của môi trường”.
Có lẽ không mấy ai chỉ ra, lên án gay gắt những tiêu cực và đòi hỏi phải sửa chữa khuyết điểm trong xã hội ta nhiều như Nguyễn Khắc Viện. Nhưng cũng không mấy ai mang một niềm tin mãnh liệt, bất di bất dịch vào Chủ nghĩa xã hội như Nguyễn Khắc Viện. Ở tuổi 80, tổng kết lại cuộc đời trong cuốn hồi ký Ước mơ và hoài niệm ông viết: “Bước vào những năm cuối của thế kỷ 20 này, khi mọi người đón chờ những triển vọng vô cùng tốt đẹp, mà cũng có thể xảy ra những tai họa tày trời, đứng trước bao nhiêu cảnh tượng tan hoang, nhiều người không khỏi phân vân: Phải chăng thế giới đại đồng, tự do, bình đẳng, bác ái là không tưởng? Riêng phần tôi, dù thời thế biến động xoay vần, mặc cho ai hoài nghi chế giễu, tôi vẫn hướng suy tư và mọi việc làm theo mơ ước ấy. Đó là đạo lý của lòng người từ thuở sơ khai”.
Những gì nhà văn hóa Nguyễn Khắc Viện để lại, cho ta kiến thức, niềm tin đi tới!
