Người thành Nam hình dung các vị vua như thế nào?

Mỗi bức tượng gồm phần thân, bệ đúc liền và phần ngai cùng các họa tiết phụ có trọng lượng thành phẩm là 9 tạ, được đúc bằng đồng nguyên chất, mẫu do Công ty Xây dựng Mỹ thuật Hà Nội (Công ty XDMT) thiết kế...

* Các vua Trần, có râu quai nón hay không?

Hỏi chuyện về những việc "bếp núc" chung quanh việc làm mẫu, bà Mai Hoa (Giám đốc Công ty Xây dựng Mỹ thuật) cho biết, tác giả của mẫu 14 tượng chân dung các vua Trần là ông Lê Đình Quỳ (phó giám đốc) cùng cả nhóm tác giả.

Tháng 7 năm ngoái, sau khi trưng bày 5 mẫu (bằng thạch cao giả đồng) của năm vị vua là: Trần Thái Tông, Trần Thánh Tông, Trần Nhân Tông, Trần Minh Tông, Trần Anh Tông để "trưng cầu dân ý" thì nhiều ý kiến phần lớn cho rằng là cả năm tượng giống nhau quá. (Nhưng lý luận của nhóm tác giả là cùng hoàng tộc, tất nhiên là có nét giống nhau!).

Tiếp thu ý kiến phê bình của nhân dân, nhóm tác giả đem về sửa tiếp.

Quả thực, làm mẫu tượng 14 vị vua để làm sao cho thần thái khác nhau, trong khi quần áo, mũ, ngai giống hệt nhau là một bài toán khó. Trong quá trình làm tượng, họ đã nhận được ý kiến đóng góp của nhiều chuyên gia. Về phục trang và hoa văn thì có sự đóng góp của các ông Quang Vũ (khoa phục trang sân khấu, trưởng Sân khấu - Điện ảnh), Trần Lâm Biền (tạp chí Văn hóa - Nghệ thuật). Về chân dung, thì bà Mai Hoa công nhận "quả thật đến đời này chẳng ai biết đến mặt mũi các cụ ra sao cả" nên các tác giả căn cứ vào sách 14 vị hoàng đế thời Trần (Sở Văn hóa - Thông tin Nam Định xuất bản) để "chế" ra. Khi sinh thời, nhà sử học Trần Quốc Vượng cũng từng xuống ngó số tượng này và khuyên các tác giả nên chú ý nghiên cứu kỹ về mặt nhân chủng học của người thời Trần.

Cứ khoảng 1 tuần/lần, các cán bộ của Sở Văn hóa - Thông tin Nam Định, Hội đồng nghệ thuật (cấp tỉnh) lại lên xem tượng và góp ý, góp ý rất chi tiết cụ thể từ cái búi tóc đến cái ngón tay. Thú vị nhất là Sở ra hẳn văn bản để yêu cầu tác giả... gọt râu quai nón của "cụ" Trần Minh Tông (và một vị khác nữa) đi, vì có người cho rằng... để râu quai nón trông như người Ấn Độ!?

Mới đầu, các tác giả để cho hai pho tượng có râu quai nón là dựa trên "tiểu sử" hai vị vua có tính cách mạnh mẽ (thời gian đánh quân Nguyên).

Một căn cứ khác là triều Trần xuất thân thuyền chài, hầu hết các vị vương tôn, quý tộc đều thượng võ, mạnh khỏe, nên để râu quai nón một vài vị "cho nó đàn ông".

Thứ ba, là để râu quai nón cho thần thái thay đổi phong phú. Nhưng Sở đã yêu cầu thế, thì các tác giả đành tuân theo, bỏ râu quai nón, thay vào... râu chòm như các tượng thờ khác.

Và các tác giả giải bài toán "làm sao cho tượng trông khác nhau" bằng cách dựng chân dung theo tuổi. Vị nào sống lâu thì có râu chòm, sống vừa vừa thì có ria, chết trẻ thì mặt bầu bầu không râu ria gì cả. Kết quả là các vị vua Trần thời thượng võ anh hùng hiện ra dưới bàn tay của các "điêu khắc gia" của Công ty Xây dựng mỹ thuật Hà Nội, dưới con mắt và thẩm mỹ của nhân dân Nam Định, khá hao hao nhau và mang "văn tướng" của các văn nhân thành Nam xưa.

* Tượng mới nhưng tư duy thì cũ...

Trước đây, từng có một nhà điêu khắc đề xuất rằng: Tại sao khi dựng tượng một danh nhân thời phong kiến, lại cứ phải dựng hình ảnh một con người cụ thể. Mặc dù hình ảnh ấy rất "tuồng", rất "sân khấu"? (phục trang của tượng 14 vua Trần cũng do một chuyên gia phục trang sân khấu cố vấn).

Hai triều đại Lý - Trần là đỉnh cao của văn minh Đại Việt, rất nhiều vua sáng tôi hiền, đáng để thời nay học tập ngưỡng mộ.

Nhưng hình ảnh tư liệu thời đó chỉ còn trên hoa văn trang trí mỹ thuật - kiến trúc. Một bộ quần áo dân thường nguyên vẹn cũng không còn, đừng nói là áo, mũ, ngai vàng của vua.

Chân dung, quần áo của những "tượng thờ vua chúa" dựng thời hiện đại, phần lớn do các thợ điêu khắc tầm tầm chế nên. Ai đặt hàng sao thì họ làm vậy, ý thích của chủ hàng yêu cầu gì sửa đấy. Người đặt hàng thì căn cứ vào các tượng thờ mình từng đi cúng vái để đặt. Người làm thì không có tư liệu nên thường đi chụp ảnh các tượng thờ trong đình, chùa, đền thời Lê - Nguyễn rồi căn cứ đó phóng tác ra.

Kết quả, tất cả số tượng mới đúc từ trong nhà đến ngoài trời, từ tượng nhỏ đến tượng đài (khá tốn đồng, ở khắp nơi) trong thế kỷ 20 - 21 đều mang "phong cách nghệ thuật" của thế kỷ 17, 18. Trông mẫu tượng một vị vua Trần, hoàn toàn có thể giống như một tượng Ngọc Hoàng Thượng Đế, hoặc Diêm La Vương ở các đình chùa khắp miền bắc.

Về việc để phục vụ "nhu cầu tâm linh", và du lịch lễ hội thì không dám nói. Nhưng về nghệ thuật và văn hóa, có thể đó là một bước thụt lùi. Tưởng vọng danh nhân, chính khách đời xưa, là học tập những chính sách cai trị tốt của họ, để áp dụng vào đời sống "dân chủ - văn minh" hiện nay. Việc gì cứ phải dựng tượng to, đắt tiền. Nhà thơ Tố Hữu có câu thơ rất hay ca ngợi Bác Hồ: "Mong manh áo vải hồn muôn trượng - Hơn tượng đồng phơi nhũng lối mòn" là thế.