Tranh gạo là sản phẩm nghệ thuật độc đáo hoàn toàn được làm thủ công. Dựa trên hình ảnh mẫu, họa sĩ sẽ chọn từng hạt gạo và phối mầu thật khéo, sao cho các hình thù, mảng mầu sáng tối xuất hiện rõ nét và tự nhiên. Nếu không nhìn ở khoảng cách đủ gần, chắc chắn không thể nhận ra bức tranh đó làm từ hạt gạo.
Theo anh Tạ Thu Ðông (đường Trần Văn Ðang, quận 10, TP Hồ Chí Minh), chủ nhân của phòng tranh gạo Thu Ðông, thì người Ấn Ðộ cũng từng làm tranh gạo. Hạt gạo làm tranh được nhuộm từ những mầu thiên nhiên, sau đó được nghệ nhân dùng ngón tay vẽ bột trên giấy hoặc trên vải, tạo thành hoa văn và dùng những hạt gạo điểm tô thêm cho tác phẩm. Còn ở Việt Nam, người làm tranh dùng kỹ thuật rang gạo để tạo ra mầu sắc tự nhiên, rồi từ đó ghép từng hạt thành tranh.
Cũng theo anh Ðông, Việt Nam nổi tiếng với những hạt gạo dẻo thơm, từ lâu đã trở thành một cường quốc trong lĩnh vực xuất khẩu lúa gạo. Gạo không chỉ gắn liền với việc đồng áng của nhà nông mà còn gắn liền với đời sống văn hóa, tinh thần và sự phồn vinh của dân tộc. Cũng vậy mà đề tài xuất hiện trong tranh gạo của phòng tranh anh Ðông cũng như nhiều nghệ nhân khác tại TP Hồ Chí Minh, Biên Hòa, phần lớn là những cảnh đẹp ở mọi miền đất nước, những địa danh nổi tiếng như Vịnh Hạ Long, chợ Bến Thành, chùa Một Cột, Văn Miếu - Quốc Tử Giám... Ngoài ra, các nghệ nhân làm tranh gạo còn tạo nên những bức chân dung hớp hồn người xem. Cái khó nhất của tranh gạo là tạo hình mặt người, trong đó đôi mắt là điểm nhấn cực kỳ quan trọng vì bức tranh có hồn hay không chính là nhờ điểm này.
Anh Tạ Thu Ðông cho biết, tranh gạo hiện trở thành một món quà độc đáo được rất nhiều doanh nghiệp đặt mua để tặng đối tác, khách hàng nước ngoài trong những dịp quan trọng. Nhờ thế, nhiều du khách nước ngoài biết đến tranh gạo Việt Nam. Các nghệ nhân tranh gạo hiện nay còn sáng tạo những bộ lịch, đồng hồ tranh gạo. Giá thành của loại tranh này không cao so với tranh đá quý, tranh thêu và những loại tranh thông thường khác. Một bức tranh gạo có giá từ một đến ba triệu đồng, tùy theo kích cỡ và độ tinh xảo của tranh. Những hạt gạo trắng tinh qua bàn tay khéo léo của nghệ nhân Việt Nam đã trở thành những bức tranh độc đáo, đầy tính sáng tạo, làm phong phú thị trường tranh nghệ thuật nước nhà.
Mỗi bức tranh gạo là sự gắn kết khéo léo của hàng triệu hạt gạo tự nhiên khác nhau. Sau khi chọn lựa, gạo được rang lên với thời gian, nhiệt độ phù hợp để có được mầu sắc ưng ý. Một bức tranh gạo hoàn chỉnh phải trải qua thời gian thực hiện khá dài, với nhiều công đoạn khác nhau. Hạt gạo là thành phần chính tạo nên bức tranh, do đó việc lựa chọn loại gạo và chất lượng gạo là yếu tố quyết định, phải chọn hạt gạo thon đều và chất lượng tốt, khi rang không bị cháy và nổ, vỡ hạt... sau đó đem gạo rang trên chảo nóng để tạo mầu. Người nghệ nhân phải khéo léo, điều chỉnh lửa và tùy theo mỗi sắc độ mầu mà điều chỉnh thời gian và nhịp độ rang gạo để cho ra sắc mầu phù hợp. Anh Minh, một thợ làm tranh gạo tại phường Tam Hòa, TP Biên Hòa (Ðồng Nai) cho biết, chỉ riêng phần tạo mầu đã tốn không ít thời gian và sự khéo léo, tỉ mỉ của nghệ nhân. Theo anh Minh, để tạo thành một mầu cho hạt gạo, có những mẻ rang phải mất tới hai giờ đồng hồ. Ðể làm cho hạt gạo chuyển sang mầu sắc như mong muốn, trung bình phải mất từ 20 đến 30 phút rang đều tay trên chảo, thời gian lâu hay nhanh sẽ tạo ra những mầu sắc khác nhau. Ðây là công đoạn mà theo những người làm tranh là khó nhất, vì nó đòi hỏi kinh nghiệm và linh cảm nghề nghiệp của mỗi người, bởi nếu không cẩn thận gạo sẽ bị nổ hoặc gãy. Những thợ giỏi trong giới tranh gạo hiện nay cũng mới chỉ có thể tạo ra những mầu sắc như: trắng, đen, nâu, nâu nhạt, nâu sẫm, vàng nhạt, vàng chanh...
Sau khi tạo mầu cho gạo, họa sĩ phải phác thảo chủ đề tranh lên khung gỗ, sau đó sắp xếp hạt gạo lên khung theo hình ảnh được phác họa, một lớp keo sẽ được phun lên bề mặt tranh để cố định vị trí cho từng hạt gạo. Công đoạn này phức tạp không kém, đòi hỏi sự kiên nhẫn và khéo léo mới có thể tạo sự hòa hợp giữa các mầu của bức tranh. Có những chi tiết đòi hỏi người thợ phải cắt nhỏ từng hạt gạo để tạo sự tinh xảo, sống động cho bức tranh. Tranh làm xong được đem phơi dưới nắng to khoảng hai đến ba ngày thì hạt gạo mới khô và dính chặt vào gỗ. Sau đó lại được xử lý bề mặt bằng sơn bóng và lớp hóa chất để chống nấm mốc, mối mọt và giữ mầu sắc tự nhiên cho bức tranh được lâu hơn. Chính vì vậy mà để có được một bức tranh hoàn thiện, trung bình người thợ phải mất từ năm đến 10 ngày, thậm chí có thể kéo dài hằng tháng, tùy theo kích thước và mức độ khó của tác phẩm.
Chị Thu, thợ làm tranh gạo của Công ty Tranh nghệ thuật Quỳnh Vy (quận 3) khẳng định, một bức tranh gạo đẹp đòi hỏi phải hội tụ đầy đủ các yếu tố về mầu sắc, độ khít của gạo, bố cục đẹp, các họa tiết phải được sắp xếp tỉ mỉ, sắc nét... Qua bàn tay sắp xếp tỉ mỉ của những người thợ, sự phá cách đặc sắc trong sáng tạo nghệ thuật như muốn minh chứng giá trị quý báu và toàn diện của hạt gạo Việt Nam. Chiêm ngưỡng bức tranh gạo, người xem sẽ cảm nhận được sự sống động không thua kém bất cứ chất liệu tranh nào khác.
