"Hầu bóng" là một phức thể văn hóa

Nhân sự kiện này, chúng tôi vừa có cuộc trò chuyện với GS - TS Tô Ngọc Thanh, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam.

Thưa ông, việc Bộ VHTT cho khôi phục và  tổ chức công khai các giá đồng hầu thánh có ý nghĩa như thế nào?

- Nó có ý nghĩa tích cực, phù hợp với xu thế xã hội hiện nay. Ngay hiến pháp từ năm 1992 đã quy định người dân có quyền tín ngưỡng và không tín ngưỡng. Nhưng đã có một thời gian dài, chúng ta không phân biệt rõ giữa tín ngưỡng và mê tín dị đoan, dù thực tế có những yếu tố mê tín "ký sinh" vào "lên đồng" như bói quẻ, xóc thẻ...

Nay các nhà quản lý văn hoá đã phân biệt rõ mê tín và tín ngưỡng, cùng với tính dân chủ trong văn hoá mở rộng, vai trò các cá thể có điều kiện xuất hiện hơn, nên đã tôn vinh đúng giá trị của "lên đồng" .

Việc thừa nhận này có muộn không thưa ông? Và "hầu bóng" vốn dĩ xuất phát từ nhu cầu tự thân của quần chúng, nay với sự tham gia của các đoàn có tính chất tổ chức cao, liệu tính chất tâm linh của nó còn được giữ nguyên vẹn?

- Việc công nhận "hầu bóng" có hơi muộn, nhưng muộn còn hơn không. Vì nhận thức là cả một quá trình. Sinh hoạt "lên đồng" của nhân dân và tín đồ khác với biểu diễn của đoàn này đoàn kia. Nhưng các đoàn có thể khai thác chất lượng nghệ thuật của "hầu bóng" hơn là yếu tố tâm linh, vì cùng một hiện tượng văn hoá có thể khai thác ở nhiều khía cạnh khác nhau, không thể hạn chế tính đa dạng của văn hoá.

Ông có thể nói thật cô đọng về giá trị tâm linh của "hầu bóng"?

- "Hầu bóng" bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt. Thực chất, nó xuất phát từ thế giới quan của người Việt cho rằng mỗi thế giới hữu hình luôn tồn tại song song với một thế giới vô hình, như câu của người Việt nói rằng: "bên âm, bên dương" chứ không phải "trên dương, dưới âm" như của đạo Phật.

Người Việt cổ cho rằng có bốn thế giới: Thế giới trên trời (ở nước nông nghiệp như ta chỉ đơn thuần coi thế giới trời là nơi trú ngụ các tác nhân gây mưa), thế giới dưới nước, thế giới rừng (nơi sinh ra, nơi quần tụ của tổ tiên ta) và thế giới người. Điểm đặc biệt ở Việt Nam là: Các thế giới này đều do các bà mẹ (Mẫu) cai quản.

Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thoải, Mẫu Thượng Ngàn và với riêng Mẫu Liễu Hạnh như một sáng tạo của nhân dân thế kỷ 16 - một thế kỷ loạn lạc luôn luôn. Bà trở thành chỗ dựa tâm linh để "cứu khổ cứu nạn cho người dân". Với tín ngưỡng thờ Mẫu, chúng ta thấy vai trò người phụ nữ  ở ta rất quan trọng, từ xưa ("lệnh ông không bằng cồng bà") đến nay ("Giặc đến nhà đàn bà cũng đánh").

Và cũng không lấy làm lạ vì sao ở Việt Nam có nhiều nữ anh hùng đến thế. Do đó niềm tin vào Mẫu không chỉ là một tín ngưỡng mà nó thể hiện nguyện vọng, mong ước của con người muốn đối thoại với thiên nhiên, nương tựa vào Mẫu - vốn là đại diện của thiên nhiên.

Còn giá trị nghệ thuật của "hầu bóng" trên nhiều phương diện như âm nhạc, múa, trang phục...?

- "Lên đồng" là  một trạng thái thăng hoa của con người do tự kỷ ám thị thánh nhập vào mình, dẫn đến chỗ vô thức, tái diễn lại những cử chỉ, động tác của vị thánh đó cùng với lời hát, tiếng đàn của cung văn.

"Hầu bóng" là một phức thể văn hoá, nó tạo ra một không gian "ảo", do đó không thể tách rời riêng từng giá trị của làn điệu, lời ca hay động tác, mà nó là một sự tổng hoà.

- Xin cảm ơn ông.