Hội thảo khoa học “Thế giới Nhạc, Họa, Thơ của Văn Cao” tại Báo Nhân Dân

PGS, TS Nguyễn Thế Kỷ, nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, Chủ tịch Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương phát biểu khai mạc và đề dẫn.

Đồng chí Nguyễn Thế Kỷ cho biết: Được sự đồng ý của Ban Bí thư Trung ương Đảng, trực tiếp là đồng chí Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương, Báo Nhân Dân và Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương phối hợp với Hội Nhạc sĩ Việt Nam, Hội Nhà văn Việt Nam, Hội Mỹ thuật Việt Nam tổ chức Hội thảo khoa học với chủ đề “Thế giới Nhạc, Họa, Thơ của Văn Cao”. Hội thảo tiến hành vào thời điểm chỉ còn đúng một tuần nữa là tròn 100 năm Ngày sinh của người nghệ sĩ đặc biệt đa tài, cây đại thụ của nền văn học, nghệ thuật Việt Nam - Nhạc sĩ, Họa sĩ, Nhà thơ Văn Cao.

“Thay mặt Ban Tổ chức Hội thảo, tôi xin gửi lời chào trân trọng, lời biết ơn sâu sắc đến tất cả các vị khách quý, quý vị đại biểu, đại diện gia đình cố nghệ sĩ Văn Cao và những người yêu văn học, nghệ thuật, yêu quý và kính trọng Văn Cao.

Nhiều nhà văn hóa lớn, các nhà lý luận, phê bình văn hóa, văn nghệ, các văn nghệ sĩ có tên tuổi đã từng được hỏi hoặc nếu được hỏi: Ở Việt Nam, thế kỷ XX, ai là nghệ sĩ lớn nhất, có nhiều sáng tạo mang tính đột phá, để lại dấu ấn đa dạng và sâu đậm nhất, có đóng góp rất quan trọng trên nhiều mặt cho nền văn hóa, văn nghệ nước nhà, thì chắc chắn phần đông trong số họ đều đồng thanh, đồng tâm nói rằng: Người nghệ sĩ đó là Văn Cao!

Với tài năng đa dạng, độc đáo, nhiều chiều kích, tích hợp nhuần nhuyễn giữa tư duy, thẩm mỹ, bút pháp; giữa hiện thực đời sống, sự cảm nhận, tri nhận và nghệ thuật biểu đạt; giữa âm nhạc - hội họa - thơ văn, Văn Cao được nhiều người khẳng định là một hiện tượng hết sức đặc biệt và hiếm có trong lịch sử văn nghệ Việt Nam hiện đại. Gọi ông là nghệ sĩ thiên tài cũng không có gì là ngoa ngôn, quá lời.

Trước năm 1945, trong lĩnh vực âm nhạc, năm 16 tuổi, Văn Cao viết “Buồn tàn thu”, rồi các ca khúc lãng mạn, trữ tình như “Bến xuân”, “Suối mơ”, “Thiên thai”, “Trương Chi”, “Thu cô liêu”, “Cung đàn xưa”… Trong thơ, năm 17 tuổi, ông viết “Một đêm đàn lạnh trên sông Huế”, rồi “Chiếc xe xác qua phường Dạ Lạc”..; ông viết thơ, viết văn đăng ở Tiểu thuyết thứ Bảy…

Về Hội họa, năm 19 tuổi, ông dự học không liên tục Trường cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, năm 20 tuổi ông đã có các bức tranh gây chú ý như “Cô gái dậy thì”, “Sám hối”, “Nửa đêm”, nhất là bức tranh “Cuộc khiêu vũ của những người tự tử”… Những bản nhạc của Văn Cao như “Buồn Tàn Thu”, “Suối Mơ”, “Thiên Thai”, “Trương Chi”... được in ra đều do ông trình bày bìa và đi rất gần với trường phái lập thể.

Năm 1944, Văn Cao tham gia Việt Minh, bằng bài hát lừng danh “Tiến quân ca” cuối năm đó, Văn Cao đã có bước chuyển lớn lao từ phong cách lãng mạn, trữ tình và cả hiện thực phê phán sang phong cách cách mạng - kháng chiến cả trong nhạc, họa và thơ.

Từ năm 1945 trở đi, ông viết “Bắc Sơn”, rồi các ca khúc, hành khúc như là sự tiên tri kỳ lạ: “Hải quân Việt Nam”, “Không quân Việt Nam”, “Công nhân Việt Nam”, “Chiến sĩ Việt Nam”, tiếp đó là “Làng tôi”, “Ngày mùa”, “Tiến về Hà Nội”, đặc biệt là ca khúc “Ca ngợi Hồ Chủ tịch” và “Trường ca Sông Lô…

Ngoài ca khúc, sau này ông còn viết một số tác phẩm khí nhạc dành cho piano như “Sông Tuyến”, “Biển đêm”, “Hàng dừa xa”..; sáng tác nhạc phim cho phim truyện "Chị Dậu" (1980), tổ khúc giao hưởng phim tài liệu “Anh bộ đội cụ Hồ” của Xưởng phim Quân đội Nhân dân... Vì nhiều lý do, kể cả chiến tranh, những dời chuyển, dâu bể, rất nhiều sáng tác hội họa của Văn Cao đã không được giữ gìn, thưởng thức và được giới thiệu như các tác phẩm âm nhạc và thơ ca của ông. Chỉ có thể nêu một số tác phẩm như “Dân công miền núi”, “Chợ vùng cao”, “Lớn lên trong kháng chiến”, “Thái Hà ấp đêm mưa”…

Giai đoạn tiếp theo của Văn Cao, trong âm nhạc là tác phẩm nổi tiếng “Mùa xuân đầu tiên”…; trong hội họa là “Chân dung bà Băng”, “Cổng làng”, “Phố Nguyễn Du”, “Cây đàn đỏ”, “Cô gái và đàn dương cầm”… Ông vẽ hàng trăm bìa sách, hàng trăm bức minh họa, đồ họa Báo Văn nghệ. Trong thơ là “Ba biến khúc tuổi 65”, “Thời gian”, “Phố Phái”, “Những bó hoa”…Các bài thơ được tập hợp trong tập “Lá”, “Tuyển tập thơ Văn Cao”.

Chỉ cần lấy ngẫu nhiên các tác phẩm âm nhạc như “Thiên thai”, “Trương Chi”, “Tiến quân ca”, “Sông Lô”, “Mùa xuân đầu tiên”… đã thấy đó là những bảo chứng cho dấu ấn khai phá, mở lối, vượt lên chính mình, đặt nền móng rất quan trọng cho sự phát triển của nền tân nhạc và thơ ca Việt Nam, từ lãng mạn đến cách mạng - kháng chiến cho đến thời khắc rất sớm của thời kỳ đổi mới; của ca khúc, hành khúc và trường ca của nhạc, của thơ.

Các đại biểu tham dự Hội thảo.

Nhận định về sự nghiệp văn nghệ quý giá của Văn Cao, nhiều người ca ngợi ông là nghệ sĩ đa tài, thích "lãng du" qua những “miền” nghệ thuật khác nhau về âm nhạc, hội họa, thơ ca. Dù không gắn bó liên tục và dài lâu với một loại hình nào, nhưng ở cả ba "miền" ấy, ông đều lưu dấu rất nhiều sáng tạo mang tính khai phá - mở lối cho mình và cho những người đến sau. Những sáng tác của Văn Cao, nhất là âm nhạc và thơ ca, tuy không dồi dào về số lượng nhưng tạo dấu ấn mạnh mẽ về chất lượng, có tác dụng khai mở, định hướng và đặt nền cho sự phát triển của đời sống văn nghệ Việt Nam hiện đại. Cụ thể và hiển nhiên nhất là thể loại tình ca, hùng ca, trường ca trong âm nhạc và trường ca trong thơ Việt Nam hiện đại.

Về hội họa, Tạ Tỵ - người gắn bó và đi đầu trong phong cách hội họa lập thể ở Việt Nam, đã khẳng định: Văn Cao là người rất sớm đưa trường phái lập thể vào hội họa Việt Nam. Và một số nhà nghiên cứu đã nói, không dừng lại ở đó, dường như ông còn thể hiện phong cách trừu tượng, siêu thực, ấn tượng trong các sáng tác của mình.

Trong lĩnh vực thi ca, dù viết không nhiều, nhưng sáng tác của ông thể hiện sự coi trọng tính tư tưởng và chất suy tư trong ngôn ngữ và thi pháp nghệ thuật của người cầm bút. Văn Cao đã nhận ra tính tư tưởng là vấn đề cốt yếu nhất để thơ có thể trường tồn theo thời gian và thực hiện sứ mệnh thiêng liêng.

Văn Cao đã tạo cho riêng mình một thế giới thơ bằng trí tưởng tượng phong phú và sự sắp đặt ngôn từ một cách tài hoa, đánh thức mọi giác quan của bạn đọc khi tiếp nhận tác phẩm. Đó là nỗi đau đớn khi chứng kiến những bi kịch chất chồng của cõi nhân sinh, của những kiếp đời nô lệ trong các bài thơ Chiếc xe xác qua phường Dạ Lạc, Ngoại ô mùa đông 1946, Linh cầm tiến, Ly khách...

Những sáng tác của Văn Cao, nhất là âm nhạc và thơ ca, tuy không dồi dào về số lượng nhưng tạo dấu ấn mạnh mẽ về chất lượng, có tác dụng khai mở, định hướng và đặt nền cho sự phát triển của đời sống văn nghệ Việt Nam hiện đại.

PGS, TS Nguyễn Thế Kỷ

Đó còn là sự nhạy cảm, sự trải đời của người nghệ sĩ chân chính khiến Văn Cao lựa chọn và chấp nhận dấn thân trên hành trình nghệ thuật, dám cất lên tiếng nói của lòng mình trước sự tha hóa, sự băng hoại đạo đức, phẩm giá của con người, cảnh báo sự xuất hiện nguy cơ đe dọa sự phát triển đất nước: “Đất nước đang lên da lên thịt/ Đất nước còn đang nhỏ máu ngày ngày/ Ta muốn gói cuộc đời gọn gàng như trái vải/ Đã thấy loài sâu nằm tròn trong cuống/ Chúng muốn các em nhỏ mới biết đi phải rụng/ Mòn mỏi dần sức vỡ đất khai hoang/ Làm rỗng những con người, lùi dần niềm hi vọng/ Héo dần mầm sáng tạo, mất phẩm giá con người/ Chúng nó ở bên ta, trong ta, lẻn lút/ Đào rỗng từng kho tiền gạo, thuốc men” (“Những người trên cửa biển”).

Cuộc đời 72 năm của Văn Cao gắn bó trọn vẹn với thế kỷ 20 nhiều biến động. Trên hành trình cuộc đời ấy, dẫu không ít chông gai, sóng gió, nhọc nhằn: “Có tuổi thanh niên/ Như cây mùa xuân mới mọc/ Bị tước dần vỏ non… Nhưng vượt lên tất cả, lối sống khiêm nhường, bình dị, nhẫn nhịn; tình yêu thương và trân trọng con người, cỏ cây, phố xá, làng quê, đất nước đã giúp ông vượt lên nỗi đau, nỗi bất hạnh, luôn đồng hành cùng dân tộc, cùng nhân dân, sáng tạo nên những tác phẩm bất hủ.

Bằng tài năng như là thiên bẩm, bằng sự tự học, tự rèn, đổi mới, sáng tạo, bứt phá, Văn Cao đã có những cống hiến to lớn đối với nền văn hóa, văn nghệ nước nhà ở cả ba lĩnh vực - âm nhạc, thơ và hội hoạ. Ông được Nhà nước ta trao tặng các phần thưởng cao quý: Huân chương Hồ Chí Minh, Huân chương Độc lập hạng Nhất, Huân chương Độc lập hạng Ba, Huân chương Kháng chiến hạng Nhất, Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học, nghệ thuật (đợt 1, năm 1996). Tên ông cũng được đặt cho nhiều đường phố ở Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Nam Định, Huế, Đà Nẵng...”

Thay mặt Ban Tổ chức Hội thảo, đồng chí Nguyễn Thế Kỷ kính đề nghị các đại biểu chí tập trung cao cho mấy nhóm vấn đề sau:

“Thứ nhất, trao đổi, thảo luận, đánh giá về phẩm chất, bản lĩnh, tài năng, phong cách nghệ thuật của Văn Cao; lý giải mạch nguồn, các yếu tố làm nên phẩm chất, tài năng lớn lao ấy.

Thứ hai, phân tích, đánh giá những đặc điểm và những giá trị nội dung, tư tưởng, nghệ thuật, phong cách trong các sáng tác của Văn Cao qua các giai đoạn sáng tạo nghệ thuật của ông về âm nhạc, hội họa, thơ ca; để thấy rõ hơn đâu là tài năng thiên bẩm, đâu là kết tinh của nỗ lực miệt mài học hỏi, sáng tạo, đổi mới, dấn thân của Văn Cao cho nghệ thuật, cho văn hóa, văn nghệ nước nhà.

Thứ ba, bằng cái nhìn khoa học biện chứng, lịch sử và nhân văn, phân tích, lý giải sâu hơn về thân thế, sự nghiệp, những cống hiến, những giá trị và những di sản văn nghệ lớn lao mà Văn Cao để lại cho đất nước.

Thứ tư, chúng ta cần làm gì, làm như thế nào để phát huy giá trị di sản văn hóa, văn nghệ quý giá, lớn lao mà Văn Cao để lại ở cấp quốc gia cũng như ở Nam Định - cố hương của ông, ở Hải Phòng - nơi ông được sinh ra và lớn lên; ở Hà Nội - nơi ông hoạt động nghệ thuật dài lâu và các địa phương, các tổ chức văn hóa, văn nghệ khác trong cả nước.

Kết quả của Hội thảo là cơ sở khoa học để Ban Tổ chức xây dựng các luận cứ, các kiến nghị nhằm kiến nghị tư vấn, tham mưu giúp Đảng, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam xây dựng, bổ sung, hoàn thiện quan điểm, đường lối, chủ trương, chính sách về văn hóa, văn nghệ, trong đó có chính sách ghi nhận, tôn vinh, đãi ngộ danh nhân văn hóa, văn nghệ; giữ gìn và phát huy giá trị của các tác phẩm văn học, nghệ thuật tiêu biểu trong sự nghiệp xây dựng, bảo vệ và phát triển đất nước”.

GS Phong Lê phát biểu mở đầu.

Là đại biểu mở đầu tham luận tại Hội thảo, GS Phong Lê với bề dày nghiên cứu của mình đã đưa ra những nhận định sâu sắc về sự nghiệp sáng tác của Văn Cao, đặc biệt ở lĩnh vực âm nhạc và văn học, cũng như những đóng góp to lớn của ông đối với đất nước.

GS Phong Lê nhận định:

“Nói Văn Cao, không chỉ ở thời điểm hôm nay, nhân kỷ niệm 100 năm sinh của ông, mà ngay từ 1945, đã là một tên tuổi nghệ sĩ lớn mà cả dân tộc Việt, nhân dân Việt, từ nhỏ đến lớn, từ trẻ đến già không ai không biết đến, và chịu ơn. Bởi ông là tác giả của Tiến quân ca, rồi trở thành Quốc ca của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ngay từ tháng Tám 1944, ở Tân Trào, khi Chủ tịch Hồ Chí Minh quyết định chọn Tiến quân ca làm Quốc ca.

Kể từ ấy, Quốc ca đã vang lên trong ngày 17/9/1945 ở Quảng trường Nhà hát Lớn Hà Nội, rồi sáng 2/9/1945 ở Quảng trường Ba Đình trước khi Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập. Theo di nguyện của Văn Cao, gia đình nhạc sĩ đã hiến tặng bản quyền Quốc ca cho Tổ quốc.

Sau Tiến quân ca còn là hoặc càng là một sự nghiệp còn lớn hơn, trên một hành trình dài với rất nhiều nguồn mạch, tỏa ra nhiều hướng, soi vào đấy - là cả một dàn giao hưởng của đời sống kháng chiến, với Bắc Sơn, và Chiến sĩ Việt Nam; Công nhân Việt Nam; với Làng tôi và Ngày mùa; với Hải quân Việt Nam và Không quân Việt Nam, với Trường ca Sông Lô và Tiến về Hà Nội; và với Ca ngợi Hồ Chủ tịch…

Sự nghiệp âm nhạc vĩ đại của Văn Cao còn nối dài đến 1975 với tác phẩm Mùa xuân đầu tiên như một sự đón đợi kỳ diệu niềm vui đoàn tụ của hai miền Nam Bắc sau 20 năm bị chia cắt; dẫu phải đến thập niên 1990 công chúng mới được biết đến.

Bên cạnh tư cách một nhạc sĩ lớn mà cả dân tộc phải chịu ơn, nói Văn Cao còn là nói đến một nhà thơ lớn - mà tôi không phải phân vân khi chọn từ này, bởi ông là tác giả của không ít bài thơ làm tổ được trong lòng bạn đọc nhiều thế hệ, ít ra là thế hệ tôi.

Một số bài thơ rất được người đọc nhớ và thuộc trước 1945 như Quê lòng, Đêm mưa, Ai về Kinh Bắc, Một đêm đàn lạnh trên sông Huế, Chiếc xe xác đi qua phường Dạ Lạc...

Bên nhiều bài lẻ, Văn Cao còn có cả một tập thơ có tên Lá viết âm thầm trong những năm khó khăn do sự kiện Nhân văn-Giai phẩm mà ông vướng phải, kéo dài từ 1956 đến 1986.

Sau thơ, còn là văn, văn xuôi, với các truyện ngắn mà một số đã được đăng trên Tiểu thuyết thứ Bảy - năm 1943, như Dọn nhà, Siêu nước nóng… góp một sắc màu riêng vào trào lưu văn học hiện thực cuối mùa bên Bùi Hiển, Mạnh Phú Tư, Kim Lân, Nguyễn Đình Lạp…

Văn Cao còn một sự nghiệp rất đáng ghi nhận về hội họa, trong tư cách một họa sĩ, ngay từ trước 1945, với các bức tranh có tên Thái Hà ấp đêm mưa, Cuộc khiêu vũ của những người tự tử trong một Triển lãm nghệ thuật năm 1943.

Bấy nhiêu điều về một nghệ sĩ lớn, với đóng góp trên nhiều lĩnh vực thơ văn, nhạc, họa; và ở lĩnh vực nào cũng đạt đỉnh cao, hoặc để lại dấu ấn sâu đậm như Văn Cao, tôi- một công dân Việt bình thường, chỉ có thể nói được đôi điều, với sự ngưỡng mộ và tấm lòng biết ơn. Để có thể phác dựng hoặc đi sâu vào sự nghiệp đó cần các chuyên gia trên từng lĩnh vực, và tôi rất chờ đợi, rất mong được đọc, được học trong dịp kỷ niệm 100 năm năm sinh Văn Cao vào 15/11/2023 này’”.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ, nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân phát biểu tham luận.

Bản tham luận của Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đỗ Hồng Quân, Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam, Phó Chủ tịch Hội đồng Lý luận, phê bình Văn học nghệ thuật Trung ương tập trung phân tích về những nét độc đáo trong sự nghiệp âm nhạc của Văn Cao.

TS, nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân cho biết:

‘“Tuy học nhạc phương Tây nhưng Văn Cao ít chịu ảnh hưởng của âm nhạc lãng mạn Pháp mà hướng giai điệu các bài hát của mình gần với âm nhạc dân tộc, màu sắc ngũ cung (khác với bảy âm trưởng - thứ (major - minor) của phương Tây), lấy chất liệu từ chèo, quan họ, xẩm, ca trù… để sáng tác những ca khúc đầu đời như: Thu cô liêu, Suối mơ, Trương Chi, Thiên Thai (1941)...

Những năm đầu thập kỷ 40, trong ông xuất hiện một giọng điệu âm nhạc mới, khỏe khoắn, cứng cỏi, hướng về lịch sử dân tộc như Gò Đống Đa (1940), Hò kéo gỗ Bạch Đằng Giang (1941). Có thể coi đây là những ca khúc bước chuyển để chuẩn bị cho một thể loại mới trong âm nhạc Văn Cao. Đó là thể loại hành khúc.

Cuối năm 1944, Văn Cao gặp lại Vũ Quý - một cán bộ cách mạng và được thuyết phục tham gia Việt Minh, với nhiệm vụ đầu tiên là sáng tác một ca khúc, Văn Cao đã viết những khuôn nhạc hành khúc đầu tiên trong những ngày tại căn gác số 171 phố Mongrant và đặt tên cho tác phẩm là Tiến quân ca. Tiến quân ca được in trên trang văn nghệ của Báo Độc Lập tháng 11/1944.

Ngày 13/8/1945, Hồ Chí Minh đã chính thức duyệt Tiến quân ca làm quốc ca của nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa. Ông trở thành tác giả của quốc ca đầu tiên của Việt Nam, đồng thời cũng là một trong những gương mặt quan trọng nhất của tân nhạc, một trong những nhạc sĩ xuất sắc nhất trong nền âm nhạc Việt Nam thời kỳ này.

Với mảng hành khúc cách mạng, Văn Cao còn để lại các ca khúc như: Chiến sĩ Việt Nam, Công nhân Việt Nam, Không quân Việt Nam, Thăng Long hành khúc ca, Bắc Sơn, Tiến về Hà Nội...

Trong thời kỳ này, ông còn viết những ca khúc trữ tình nhưng tính chất âm nhạc không còn giống thời kỳ đầu. Đây là những ca khúc trữ tình lạc quan, thấm đượm tình yêu nước, yêu đời như: Làng tôi (1947), Ngày mùa (1948).

Nói về thể loại âm nhạc trong ca khúc của Văn Cao, chúng ta thường nói tới 2 loại hình: các bài hát trữ tình mang âm hưởng dân ca hoặc tiết tấu nhịp nhàng, uyển chuyển như Cung đàn xưa, Mùa xuân đầu tiên, Làng tôi, Ngày mùa... Thể loại thứ hai là hành khúc như các bài Chiến sĩ Việt Nam, Công nhân Việt Nam, Không quân Việt Nam, Tiến về Hà Nội... và thể loại thứ ba là trường ca, khi nhắc tới trường ca của Văn Cao ta chỉ nhắc tới một tác phẩm, đó là Trường ca Sông Lô... nhưng trên thực tế, tư duy trường ca không chỉ có trong tác phẩm Trường ca Sông Lô mà trước đó, trong các sáng tác thời kỳ đầu như Thiên thai (1941), Trương Chi (1942), Đàn chim Việt (1948)... đã xuất hiện những yếu tố trường ca. Đây cũng là một đặc điểm trong tư duy sáng tạo thanh nhạc của Văn Cao mà trong những bài hát thông thường (hai đoạn) không thể hiện hết được.

Trong thể loại trường ca thì tác phẩm đỉnh cao của Văn Cao chính là Trường ca Sông Lô. Cùng với Người Hà Nội của Nguyễn Đình Thi, Du kích sông Thao của Đỗ Nhuận, Bình Trị Thiên khói lửa của Nguyễn Văn Thương, Bộ đội về làng của Lê Yên (thơ Hoàng Trung Thông), nhạc sĩ Văn Cao đã vượt lên những hình thức âm nhạc thông thường, ghi vào biên niên sử bằng âm thanh những tác phẩm thể loại lớn in đậm dấu ấn sáng tạo, được công chúng đón nhận và sống mãi với thời gian.

Đến mùa xuân năm 1975, sau chiến thắng vĩ đại của dân tộc, giải phóng miền nam thống nhất đất nước, chúng ta mới được nghe Mùa xuân đầu tiên của ông. Một nhịp điệu 3/4 (gần như valse) nhịp nhàng, thánh thót như sau mọi thăng trầm, biến cố của cuộc đời, âm nhạc đã về tới đích của chính mình.

Mỗi một ngày mới trên đất mẹ Việt Nam thân yêu và nhiều nơi trên thế giới, giai điệu Tiến quân ca - quốc ca nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam - mà tác giả là nhạc sĩ Văn Cao lỗi lạc lại vang lên hùng tráng, tràn đầy niềm tự hào dân tộc, gợi nhắc lòng ta tưởng nhớ tới một nghệ sĩ tài hoa, một chiến sĩ cách mạng, một nhạc sĩ đầu đàn của nền âm nhạc chuyên nghiệp nước ta, người được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học nghệ thuật (đợt I) - nhạc sĩ Văn Cao. Đất nước mãi ghi công ông.

--------

Kết thúc bài tham luận, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đỗ Hồng Quân bày tỏ: "Mỗi một lần nghe Quốc ca của tác giả Văn Cao vang lên, chúng tôi là những nhạc sĩ sáng tác và vừa làm lý luận cũng như công tác biểu diễn luôn thấy trong lòng mình mắc nợ với tác giả vì chưa có được bản chuẩn về bản phổ cũng như diễn tấu đúng tinh thần của Văn Cao, đúng tinh thần của bài hát Quốc ca của đất nước chúng ta. Đây là điều trăn trở rất lâu của chúng tôi, với mong muốn trong những ngày đại lễ, các dịp quan trọng, trong khoảnh khắc thiêng liêng, chúng ta có được một bản Quốc ca vang lên đúng nghĩa.

Theo tôi, ngoài việc đúng nghĩa về giai điệu, ca từ của nhạc sĩ Văn Cao, chúng ta cần phải có yếu tố nghệ thuật âm nhạc như phải có tiết tấu, hòa thanh, giữ lại như một bản nguyên vẹn đúng tinh thần của nhạc sĩ Văn Cao, để cả nước và quốc tế cảm nhận thấy khi thể hiện bằng nhạc cụ nào, cũng giữ nguyên được tinh thần của ca khúc. Hiện nay, các bản Quốc ca đều đang được hoá âm phối khí khác nhau. Vì vậy, tại diễn đàn này, tôi cũng bày tỏ tiếng nói của các nhà chuyên môn về âm nhạc để chúng ta cùng nghiên cứu.

Thực tế, nhiều tác phẩm của nhạc sĩ Văn Cao hiện đang được trình diễn "tam sao, thất bản", không bản nào giống với ý đồ của nhạc sĩ Văn Cao. Chúng tôi muốn trong chương trình sắp tới về bảo tồn phát huy giá trị của văn học nghệ thuật nói chung nên có chương trình số hóa và giữ lại tất cả tác phẩm văn học, nghệ thuật, âm nhạc của nhạc sĩ Văn Cao bằng cách giữ lại bản nhạc, file âm thanh, giữ lại bản diễn mẫu nhất cho con em sau này”.

Nhạc sĩ Nguyễn Thụy Kha phát biểu.

“Văn Cao đã rời xa dương thế 28 năm (10/7/1995) nhưng hình như trong tâm trí tôi và cả dân tộc Việt Nam, ông vẫn bên ta hằng ngày.

16 tuổi, trong mùa thu thương nhớ nhà tiểu thuyết tài danh Vũ Trọng Phụng yểu mệnh (1912-1939), Văn Cao đã cất cao một giai điệu đầu sự nghiệp tràn ngập âm hưởng ca trù mang tên “Buồn tàn thu”. Rồi sau đó, Văn Cao đã bay lên với “Thiên thai”, “Cung đàn xưa”, “Thu cô liêu”... Chính “Tiến quân ca” mà sau này trở thành Quốc ca Việt Nam được viết vào mùa đông 1944 là mốc chuyển đổi quan trọng trong tư duy sáng tạo âm nhạc Văn Cao. Đấy là lời đoạn tuyệt với âm nhạc lãng mạn để bước sang địa hạt âm nhạc cách mạng, một hành trình vụt lớn như Phù Đổng trong 6 mùa thu.

Không chỉ từng thăng hoa trong lãng mạn, Văn Cao đã thăng hoa thật phi thường, thật chất ngất khi viết “Không quân Việt Nam”, “Bài ca chiến sĩ hải quân” , “Bắc Sơn” in hằn hình ảnh người dân quân du kích. Nhiều người không biết sự biến chuyển trong tư tưởng thẩm mỹ Văn Cao trước và sau cách mạng rõ rệt nhất khi ông viết lại trường ca “Trương Chi”.

Thật khiếm khuyết nếu chỉ nhắc riêng tới âm nhạc Văn Cao. Ngay từ nhỏ bước vào văn nghệ, Văn Cao đã tam tấu cả nhạc-thi-họa. Tâm trạng của một người muốn dứt tung xiềng xích nô lệ để được hít thở bằng lá phổi của người tự do được thể hiện trong bức tranh “Những người tự tử” ở triển lãm “duy nhất” năm 1944. Tác phẩm “Chiếc xe xác qua phường Dạ Lạc” là một lưu giữ duy nhất bằng chữ về nạn đói năm 1945.

Chính cuộc trường kỳ kháng chiến chống Pháp đã khiến cho tài năng Văn Cao đạt đến độ sáng rực rỡ. Nghe tiếng chuông nhà thờ rung hoàng hôn, Văn Cao có “Làng tôi”, gặp ngày mùa, Văn Cao có “Ngày mùa” đẹp như một bức tranh màu nước. Văn Cao vẽ và triển lãm bức tranh “Cây đàn đỏ” và đặc biệt là dự báo ngày chiến thắng bằng hành khúc “Tiến về Hà Nội” trước ngày sự thật diễn ra 6 năm sau.

Tư tưởng luôn luôn vươn tới sự mới mẻ trong nghệ thuật thúc giục Văn Cao tìm tòi trong cảm thụ và cảm xúc ở mọi loại hình nghệ thuật. Điển hình là bức tranh “Người thổi sáo” được vẽ bằng họa phái lập thể với cậu bé thổi sáo có hai mầu.

Sau cuộc phê phán Nhân văn - Giai phẩm, Văn Cao chìm vào im lặng. Nhiều năm ông không viết ca khúc mà viết tiểu phẩm piano, làm thơ trong im lặng, vẽ bìa, minh họa để kiếm sống cực nhọc ngày qua ngày. Sau ngày giải thống nhất, trong mùa xuân 1976 là khúc khải huyền “Mùa xuân đầu tiên”. Tuy nhiên, đến sau khi Văn Cao tạ thế, “Mùa xuân đầu tiên” mới được khai sinh và lớn nhanh trong lòng người. Văn Cao đã đưa người lính ra đi ở “Tiến quân ca” và đưa người lính trở về ở “Mùa xuân đầu tiên”

Năm 1985, Văn Cao đã thực sự phục sinh khi viết ba bài thơ Quy Nhơn và được báo “Văn nghệ” giới thiệu sau bao năm bặt tiếng. Mọi cảm xúc phục sinh được Văn Cao viết trong bài thơ “Ba liên khúc ở tuổi 65”. Từ đấy dường như Văn Cao trẻ lại. Sau “Cuộc vận động sáng tác quốc ca mới” năm 1981, Quốc hội đã khẳng định thêm lần nữa rằng “Tiến quân ca” của Văn Cao là “Quốc ca Việt Nam”.

Ngày 10/7/1995, sau Đại hội Nhạc sĩ Việt Nam lần thứ V khoảng một tháng, Văn Cao đã bay lên cõi Thiên Thai cùng giai điệu Thiên Thai. 28 năm sau ngày mất và một trăm năm ngày sinh Văn Cao cũng chỉ là một chớp mắt của thời gian vô thủy, vô chung. Nhưng thời gian không những không lãng quên tên tuổi Văn Cao mà càng ngày càng qua thời gian, tên tuổi ông lại càng hiện diện, càng ngời sáng, càng lấp lánh như một vì sao trên đất nước thân yêu của mình”.

Tự nhận mình là “người ngoại đạo", PGS, TS Phần Trọng Thưởng chia sẻ về những nhìn nhận, đánh giá về sự nghiệp và di sản của Văn Cao.

Sự nghiệp Văn Cao thể hiện trên nhiều lĩnh vực nhưng thành công ở mỗi lĩnh vực không hoàn toàn giống nhau. Tiêu biểu nhất có lẽ là âm nhạc. Đây là lĩnh vực Văn Cao gửi gắm, ký thác tài năng, tâm huyết và hồn cốt nghệ sĩ.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phan Trọng Thưởng phát biểu tại Hội thảo.

Theo TS Phan Trọng Thưởng, tựu trung có 2 loại ý kiến nhận xét, đánh giá về sự nghiệp Văn Cao:

"Thứ nhất: cho rằng Văn Cao như chúng ta đánh giá, tôn vinh hiện nay, một phần là nhờ Đổi mới. Chính Đổi mới đã tạo cho chúng ta các tiền đề để khẳng định, đánh giá lại, làm sống lại Văn Cao vốn đã được khẳng định từ thời kỳ tiền chiến.

Ý kiến này đúng một nửa. Vì Đổi mới dù rất vĩ đại cũng không thể phù phép biến không thành có, biến dở thành hay được!

Thứ hai: Cho rằng không cần Đổi mới thì Văn Cao vẫn là Văn Cao như những gì mà ông có, vẫn là nghệ sĩ tài hoa và tác phẩm của ông mặc nhiên đã có sức sống rồi. Người làm sáng tạo chỉ biết sáng tạo theo tâm thức, tác phẩm của mình. Văn Cao cũng thế, khi sáng tác không hình dung được số phận tác phẩm của mình trải qua nhiều khúc thăng trầm như vậy.

Ý kiến này có phần cực đoan nhưng đúng hoàn toàn. Vì tác phẩm nghệ thuật chân chính, nhất là tác phẩm nghệ thuật đỉnh cao, thì nó luôn luôn có sức sống vượt thời gian, bất chấp thách thức thời đại để đến với giá trị tự thân, giá trị tuyệt đối khách quan. Và quan trọng hơn là nó luôn tự tìm được con đường để đến với công chúng của thời đại mình. Ý kiến này hoàn toàn đúng, đề cao vai trò của nghệ sĩ và giá trị tự thân của tác phẩm.

Từ trường hợp Văn Cao có thể mang lại nhiều bài học về tài năng, về nhân cách nghệ sĩ, về con đường chiếm lĩnh các đỉnh cao, về lộ trình chinh phục công chúng, về quá trình nhận thức, đánh giá và tiếp nhận các giá trị nghệ thuật,… Trên đây là một vài ý kiến góp vào Toạ đàm. Có thể còn những ý kiến khác, mong được trao đổi”.

PGS, TS Phạm Xuân Thạch (Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội) chia sẻ một góc nhìn về sáng tác văn học của Văn Cao với tham luận “Văn Cao - cách mạng và cách mạng thơ”.

Trước hết, Văn Cao có một giai đoạn lưu văn dài và chính giai đoạn lưu văn ấy làm cho rất nhiều phần của con người ông bị khuất lấp, bị thời gian vùi phủ lên và rồi con người văn nghệ của ông trở nên mờ ảo như một bóng hình bị chìm trong lớp sương mù của thời gian.

Dẫu sau năm 1986, vị trí của Văn Cao trong đời sống văn nghệ đã được khôi phục, nhiều tác phẩm của ông, đặc biệt là thơ, đã được tập hợp, in lại hoặc công bố lần đầu giúp người đọc có một cái nhìn rõ hơn về tác giả nhưng dường như, sự phục hồi đó vẫn còn đang trong một trạng thái dang dở.

Dường như một toàn tập Văn Cao vẫn là một giấc mơ xa vời. Có những “vạt”, thậm chí không nhỏ, tác phẩm của ông vẫn chưa được tập hợp đầy đủ. Điển hình như phần hội họa, đặc biệt là hội họa ứng dụng trong lĩnh vực báo chí, xuất bản của ông. Ngay cả âm nhạc, phần tưởng như đã được tìm kiếm đầy đủ, nhất là sau năm 1986 khi nhạc của ông được diễn lại dày đặc, thì cho đến gần đây vẫn có những bản nhạc mới của Văn Cao được tìm thấy.

Tôi đã khởi sự cuộc tìm kiếm một Văn Cao trong quá khứ từ một tình trạng như thế. Và một cuộc gặp gỡ như vậy đã hé lộ cho tôi một Văn Cao rất đặc biệt: Văn Cao - người viết tiểu luận; Văn Cao - nhà phê bình. Đó cũng là một trong số không nhiều lần ông bộc lộ xác tín của mình về thơ trong thời đại Cách mạng khi ông viết lời giới thiệu cho tập thơ Những ngọn đèn của Yến Lan, một người gần như cùng thế hệ với ông và cũng là một tập thơ mà ông vẽ bìa. Trong bài tiểu luận đó, Văn Cao viết:

“…Sự chuyển hướng của thơ ca không phải là công việc xếp đặt hình thức theo bậc thang hay theo một hình kỷ hà mà là sự chuyển hướng về cách nghĩ, cách nhìn và cách gợi của nhà thơ…”.

Ông nhìn thấy ở người bạn thơ của mình một điều rất đáng trân trọng:

“…Trong thơ, có cái đang chảy và có cái đọng lại. Đấy là thơ của một người đã qua gần hai mươi năm trong những sự biến đổi quá nhanh của lịch sử văn học Việt Nam, một con đường có nhiều người đã nằm đọng lại giống như những vũng nước chỉ còn sáng ánh lân tinh, nhưng Yến Lan, với sự luôn luôn thay đổi, còn có thể làm bạn đường với những lứa tuổi khác…”.

Và chính nhờ tập thơ của người bạn mình, Văn Cao đã có dịp bộc lộ tuyên ngôn của mình về thơ ca:

“…Lần này, những người văn nghệ nào không có một thái độ yêu ghét rõ ràng và sáng suốt thì không thể nào thành công trong tác phẩm được. Càng gần thực tế bao nhiêu thì mỗi tác phẩm đều mang được sự sống bấy nhiêu, càng gần thực tế thì tác phẩm càng luôn mới bởi vì cuộc sống của chúng ta luôn đổi mới. Nhưng tất cả cái mới đó cần tới cách nhìn tinh tế và thái độ rõ ràng của nhà thơ. Ngay nay hãy nhìn lại những tác phẩm sơ lược tách khỏi đời sống, ta thấy chúng không khác gì những con sứa chết phơi trên bãi cát cùng với những thứ mục nát đã trôi trên mặt biển lâu ngày…”.

Cũng theo PGS, TS Phạm Xuân Thạch, Văn Cao là một người văn nghệ mà số phận có phần giống với Trần Dần, Hoàng Cầm, Lê Đạt, Phùng Quán. Cũng phải nói ngay rằng, ở Văn Cao không những tìm tòi hun hút, thậm chí đến tầm lý thuyết, như Trần Dần hay Lê Đạt. Ít nhất, cho đến giờ, chúng ta không được đọc những “Sổ bụi” (tên di cảo của Trần Dần) của Văn Cao để có thể hiểu hết những suy tư về văn nghệ của ông. Cũng không có những thể nghiệm đến mức “tử công phu” (và cũng có thể cực đoan) như Trần Dần, Lê Đạt. Thế nhưng, đặt không ít câu thơ của Văn Cao trong khoảng từ 1956-1957, từ thời ông viết “Những người trên cửa biển”, cho đến đầu những năm 1980, có thể thấy không ít sự tương đồng với thơ của những người cùng thế hệ và cùng hành trình sáng tác.

Và như vậy, bên cạnh tính cách độc đáo không thể quy giản thì Văn Cao vẫn cứ là một phần của một khuynh hướng thơ, dẫu chưa từng là dòng chính của thơ Việt Nam hiện đại nhưng cũng là một khuynh hướng quan trọng và có cội rễ từ những chuyển động của thơ Việt Nam hậu kỳ Thơ mới.

Hơn nữa, do những hoàn cảnh đặc biệt nên Văn Cao có một giai đoạn dài lưu văn, ít nhất, trong địa hạt văn chương. Từ sau năm 1957 đến năm 1988, thời điểm Lá - tập thơ đầu tiên của Văn Cao được xuất bản, ông hiện diện trong đời sống văn nghệ chủ yếu với tư cách một người làm nhạc (ít nhất, ta biết một ca khúc của ông vẫn được đưa vào tuyển tập Tiếng hát chống Mỹ cứu nước 1964-1968 xuất bản năm 1971 cùng những tên tuổi quan trọng như Hoàng Vân, Đỗ Nhuận) và đặc biệt với tư cách một người làm mỹ thuật ứng dụng: vẽ minh họa và bìa cho sách và báo. Thế nhưng trong giai đoạn đó, thơ vẫn là một phần trong cuộc đời văn nghệ của Văn Cao, dù số lượng văn bản để lại được công bố cho đến nay không phải là nhiều.

Hoàn cảnh và có lẽ cả chính bản thân con người Văn Cao không đưa ông trở thành một nhà thơ chính luận. Theo tôi, với Văn Cao, thơ chưa bao giờ có một ý nghĩa tự thân theo cách mà Trần Dần và Lê Đạt từng nghĩ về thơ để khởi sự cho những cuộc thể nghiệm của mình. Thơ với Văn Cao là một công cụ thế để ông tự ghi lại nhật-ký-nội-tâm mình qua những năm tháng đặc biệt, những năm tháng mà:

“Có lúc

một mình một dao giữa rừng không sợ hổ

có lúc

ban ngày nghe lá rụng sao hoảng hốt

có lúc

nước mắt không thể chảy ra ngoài được”.

Và đặc biệt, thơ là một tư thế để Văn Cao quay vào chính mình, chiêm nghiệm về chính con người mình. Chính tính chất công cụ đó, sống-thơ như một tư-thế-sống chứ không phải như một hành động hướng đến cái tuyệt đối, mà thơ Văn Cao được vận động theo hướng làm nghĩa, nghĩa là đi tìm kiếm những khả năng biểu nghĩa phức tạp của kết hợp từ hơn là theo hướng làm chữ, nghĩa là đi theo hướng khai thác tính âm nhạc, giá trị tự thân của từng con chữ. Văn Cao kiên định con đường thoát khỏi thơ định thể và kiên định với thơ tự do, thơ không vần như một cách thế tạo một không gian đủ rộng cho thơ có thể co giãn từ cô đặc lại như một ý nghĩ vụt hiện (Đảo, Chọn, Khoảng trống…) hoặc dãn dài như một trường ca (Năm buổi sáng không có trong sự thật).

Về kỹ thuật, thơ Văn Cao khai thác những kết hợp ngữ nghĩa mà hình thức tưởng như mâu thuẫn hoặc phi lý nhưng lại cho thấy những chiều sâu phức tạp về nghĩa và những chân lý khó nắm bắt trong cuộc sống. Đó chính là cách ông viết về những buổi sáng im bặt tiếng người hoặc những buổi sáng mà mọi người đều đeo mặt nạ và mồ hôi ròng ròng trên những mặt nạ đó. Và nhạc tính của thơ như một cách chủ yếu được khai thác từ nhịp điệu đa dạng mà thơ tự do tạo nên.

Cuối cùng, hành trình thơ của Văn Cao là một hành trình phủ định Thơ mới. Văn Cao bắt đầu viết thơ từ trước năm 1945 và trong đó có dấu vết của những người cùng thời. Thế nhưng, không phải những nhà lãng mạn giai đoạn đầu mà chính những nhà Thơ mới hậu kỳ như Chế Lan Viên và Vũ Hoàng Chương đã để lại dấu ấn trong thơ ông. Họ là những người báo hiệu một giai đoạn vượt qua Thơ mới, dù không ít sẽ “lại giống” và quay về Thơ mới, điển hình như Vũ Hoàng Chương.

Trong một giai đoạn dài, khuynh hướng đổi mới thơ này với các đặc tính về sự tự do của hình thức thơ; sự phức tạp về nghĩa và sự mở rộng vào những trạng thái tâm lý vô cùng tinh tế là khác biệt với những đòi hỏi về vần điệu nâng đỡ cho khả năng phổ biến đến số đông; về tính sáng rõ và đơn nghĩa của thơ. Chính vì vậy, khuynh hướng đổi mới này trở thành một khuynh hướng tồn tại bên lề. Dẫu vậy, đó sẽ trở thành một khuynh hướng mạnh khi bắt gặp nhu cầu đổi mới thơ của thế hệ nhà thơ xuất hiện sau năm 1970 và đặc biệt, sau khi thơ cùng với đất nước quay về với trạng thái thời bình sau năm 1975. Thơ Văn Cao nằm trong khuynh hướng đó.

Văn Cao thuộc thế hệ những tác giả xuất hiện từ trước năm 1945, ở hậu kỳ của Thơ mới. Ngay từ thời ấy, cùng với tư cách người văn nghệ, Văn Cao đã dấn thân trọn vẹn trong tư cách con-người-hành-động của cách mạng, thậm chí thực hiện những nhiệm vụ “không thơ”. Và hành trình sáng tác của Văn Cao cho thấy trong ông, cách mạng và cách mạng văn nghệ luôn là hai nửa không thể tách rời của một cuộc đời sáng tạo. Theo đó, chống lại mọi sự bảo thủ, với ông, cách mạng phải được chuyển hóa thành cách mạng thơ và cách mạng văn nghệ.

Từ trước đến nay, giới mỹ thuật chưa viết gì về Văn Cao, đó là một thiếu sót. Tất nhiên, đứng về mặt mỹ thuật thôi, đó là do giới mỹ thuật còn có nhiều họa sĩ cừ hơn. Còn đối với chúng tôi, Văn Cao là một nhạc sĩ nhiều hơn là một họa sĩ.

Thành tựu mỹ thuật của ông, về các sáng tác hội họa, tranh sơn dầu, năm 1951, ông vẽ “Lớn lên trong kháng chiến”. Năm 1961, ông vẽ “Chân dung bà Băng”. Năm 1962, ông vẽ một bức tranh trừu tượng. Năm 1971, tức là cũng 10 năm sau nữa, ông vẽ chân dung ông Lâm cà phê. Đến khoảng những năm 1980-1986, ông vẽ một bức tranh sơn dầu về người Mông. Như vậy cứ ít nhất 10 năm, chúng ta mới thấy ông có một vài tác phẩm sơn dầu, tức là hội họa thuần túy, như vậy rất ít sáng tác hội họa, để có thể nói ông không có phong cách già dặn hoặc phát triển liên tục như các họa sĩ khác vẽ đều từng năm một. Thế nhưng, tranh của Văn Cao trông rất mới và rất trẻ, tức là ông vẫn giữ nguyên từ đầu đến cuối một phong cách, vì ông cũng không sáng tác nhiều, và ông cũng không quan tâm đến hội họa thuần túy.

Nhà nghiên cứu Phan Cẩm Thượng phát biểu tại Hội thảo.

Nhạc sĩ Văn Cao cũng khai thác ngôn ngữ lập thể. Khi đó ở châu Âu, ngôn ngữ lập thể rất phát triển. Tuy nhiên, ở Việt Nam khi đó, chủ nghĩa hiện đại bị cấm,, thì các họa sĩ chuyển sang lối lập thể kết hợp với hiện thực, tức là không quá trừu tượng mà vẫn thấy rõ hình thể, trở thành lối vẽ có tính chất khái quát, đi vào những đường viền lớn, đối lập giữa hình và nền. Ngay cả tranh từ năm 1951 đã có tính chất lập thể, đưa không gian từ 3 chiều về 2 chiều. Đến năm 1961, bức “Chân dung bà Băng’ cho thấy rõ sự kết hợp giữa phong cách hiện thực và phong cách lập thể. Đặc biệt là bức chân dung ông Lâm cà phê, Văn Cao có chịu ảnh hưởng qua lại với họa sĩ Nguyễn Sáng. Chúng ta có thể thấy rất rõ cách đặt bố cục đặt trên nền, với tư thế ngồi hơi nghiêng một chút.

Vào những năm 1980-1986, các họa sĩ lớn như Bùi Xuân Phái, Dương Bích Liên đều đã ngấp nghé cái chết, nhưng bấy giờ Văn Cao vẫn có một số tác phẩm rất tươi trẻ. Chúng tôi cũng rất ngạc nhiên khi các họa sĩ cùng thời đã già thì riêng ông vẫn giữ được một tâm hồn tươi trẻ như thế. Tiếc rằng ông không đi theo hội họa.

Điểm thứ hai, Văn Cao đối với ngành minh họa. Khi đó tất cả các họa sĩ đều nghèo, và đều tham gia vào vẽ minh họa. Một số báo cũng cần minh họa cho các truyện ngắn, như báo Văn Nghệ, tạp chí Văn nghệ Quân đội, báo Độc Lập… Các thư ký tòa soạn lại rất trọng những họa sĩ có tài mà nghèo, cho nên dành rất nhiều đất cho họ. Trên báo Văn Nghệ thời kỳ những năm 1970-1980, tranh minh họa của họa sĩ Bùi Xuân Phái là nhiều nhất, nhiều thứ hai là của Văn Cao, thứ ba là của Sỹ Ngọc.

Theo thống kê của chúng tôi, Văn Cao vẽ khoảng 300 bìa sách, như thế là rất chuyên nghiệp. Ngành minh họa ở Việt Nam chưa bao giờ chuyên nghiệp, vì minh họa đòi hỏi phải chính xác, nhưng chúng ta lại chưa bao giờ đào tạo được như vậy cả. Minh họa lại yêu cầu tả thực, nhưng ở phương Tây nhiều hơn. Ở Việt Nam, minh họa chủ yếu phát triển theo kiểu có tính chất nghệ thuật và nghiệp dư. Các họa sĩ minh họa chủ yếu là làm thêm chứ không phải nghề chính.

Ở Việt Nam, các họa sĩ chủ yếu vẽ minh họa theo phong cách của mình sau khi chỉ đọc sơ sài nội dung cần minh họa. Cho nên có thể họ tạo ra được phong cách của riêng mình trong tranh minh họa, nhưng lại không gần với nội dung. Trong khi đó, ông Bùi Xuân Phái và ông Văn Cao lại đọc rất nhiều. Họ là những người được đọc các tác phẩm văn học đó đầu tiên trước khi lên báo. Việc đọc những tác phẩm văn học đó cũng làm cho kiến thức, tâm hồn họ trở nên phong phú, giúp họ trở thành những nghệ sĩ thực sự trong cuộc sống có kiến thức, chứ không chỉ đơn thuần là sáng tác. Nền tảng văn hóa của nghệ sĩ rất quan trọng. Và thông qua việc đi làm thêm như thế, nền tảng đó được tăng lên bất ngờ vì tuần nào hai ông Bùi Xuân Phái và Văn Cao cũng phải đọc khoảng 5-7 truyện.

Về thiết kế đồ họa, chữ Mỹ thuật trên bìa tạp chí Mỹ thuật những năm 1970 là do Văn Cao viết. Trong ngành thiết kế đồ họa mà ngày nay gọi là design, Văn Cao đóng một vai trò quan trọng, khi ông có đến hàng nghìn minh họa báo chí và rất nhiều minh họa báo chí. Đặc biệt ông vẽ tới 300 bìa sách, một số lượng rất nhiều. Thời kỳ đó hoàn toàn vẽ bằng tay. Có thể nói rằng Văn Cao là một họa sĩ design thực thụ, và chúng tôi lấy làm tiếc rằng ông không phát triển hội họa, nếu không, ông cũng sẽ là một họa sĩ tiên phong.