Thực hiện yêu cầu của Bộ Chính trị, Ban cán sự đảng VKSND tối cao đã triển khai Đề án nghiên cứu tổng thể và toàn diện vấn đề này (làm rõ đặc điểm của hệ thống chính trị, nguyên tắc tổ chức bộ máy nhà nước ta; đánh giá thực tiễn hơn 50 năm tổ chức và hoạt động của VKSND Việt Nam; kinh nghiệm tổ chức cơ quan kiểm sát, cơ quan công tố các nước trên thế giới...).
Cùng với đó, nhiều hoạt động nghiên cứu độc lập của các cơ quan, cá nhân nhà khoa học cũng được triển khai thực hiện và đưa ra đề xuất. Các kết quả nghiên cứu đều khẳng định trong điều kiện cụ thể của nước ta về thể chế chính trị, tổ chức nhà nước cũng như các điều kiện khác về kinh tế - xã hội, việc duy trì một hệ thống cơ quan độc lập, bên cạnh chức năng thực hành quyền công tố, chuyên trách thực hiện chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong hoạt động tư pháp là phù hợp và rất cần thiết.
Với kết quả nghiên cứu khách quan, công phu, nghiêm túc và khoa học được đệ trình, các cơ quan có thẩm quyền đã kết luận việc duy trì mô hình VKSND là phù hợp điều kiện cụ thể của Việt Nam, cần thực hiện các biện pháp để đổi mới và tăng cường hơn nữa hiệu lực, hiệu quả của thiết chế này. Trên cơ sở đó, Điều 107 Hiến pháp (sửa đổi) tiếp tục khẳng định: "Viện Kiểm sát nhân dân thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp".
Như vậy, nhìn về mặt hình thức thì quy định về chức năng của VKSND không có sự thay đổi so với Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001), song việc tiếp tục khẳng định thiết chế VKSND với hai chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp trong bối cảnh cải cách tư pháp hiện nay chính là sự khẳng định về tính cần thiết, tính phù hợp, tính hiệu quả của một hệ thống cơ quan đã tồn tại và đạt được nhiều kết quả quan trọng trong suốt hơn 50 năm qua. Khẳng định yêu cầu của Đảng, Quốc hội và nhân dân cần đến một thiết chế giám sát độc lập, hoạt động trực tiếp, thường xuyên và có tính chuyên nghiệp cao như Viện Kiểm sát nhân dân. Triển khai thi hành Hiến pháp trong thời gian tới, yêu cầu này phải được thấm, ngấm vào từng kiểm sát viên và từng cấp kiểm sát để có biện pháp tổ chức tốt hơn chức năng, nhiệm vụ mà Đảng, Quốc hội và nhân dân đã tin tưởng giao phó.
Điểm đáng chú ý là tại khoản 3, Điều 107 đã xác định nhiệm vụ của VKSND trong việc bảo vệ quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. Việc bổ sung này một lần nữa khẳng định rõ hơn vị trí, vai trò của VKSND trong hoạt động tư pháp và phù hợp trách nhiệm của một thiết chế hiến định đảm nhiệm chức năng kép là thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp.
Khi tiến hành tố tụng, VKSND không chỉ đóng vai trò là bên buộc tội như các quốc gia thực hiện mô hình Viện Công tố và áp dụng tố tụng, tranh tụng, mà còn có trách nhiệm bảo đảm không để xảy ra việc làm oan người vô tội; không để người nào bị khởi tố, bị bắt, tạm giữ, tạm giam, hạn chế các quyền công dân, bị xâm phạm tính mạng, sức khỏe, tài sản, tự do, danh dự, nhân phẩm một cách trái pháp luật.
Khẳng định này của Hiến pháp có ý nghĩa định hướng cho hoạt động của kiểm sát viên khi giải quyết vụ án phải làm rõ những chứng cứ xác định có tội và chứng cứ xác định vô tội, những tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của người có hành vi phạm tội, chứ không chỉ tập trung tìm kiếm chứng cứ buộc tội.
Một vấn đề được quan tâm thảo luận trong quá trình xây dựng dự thảo sửa đổi Hiến pháp là xử lý mối quan hệ giữa nguyên tắc tập trung thống nhất lãnh đạo trong ngành với yêu cầu tăng quyền, tăng trách nhiệm cho kiểm sát viên để nâng cao sự chủ động, tính độc lập của kiểm sát viên khi thực thi công vụ. Có ý kiến cho rằng, trước những yêu cầu mới của cải cách tư pháp, cần giới hạn phạm vi tác động của nguyên tắc tập trung thống nhất lãnh đạo trong ngành chỉ ở phương diện tổ chức bộ máy và công tác cán bộ; trong hoạt động tố tụng, cần bảo đảm chế độ độc lập cho kiểm sát viên như đối với thẩm phán và hội thẩm, không chịu sự lãnh đạo của Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân.
Tập trung thống nhất lãnh đạo trong ngành là nguyên tắc đặc thù trong tổ chức và hoạt động của VKSND. Nguyên tắc này yêu cầu Viện Kiểm sát các cấp phải được tổ chức thành một hệ thống độc lập, các Viện Kiểm sát cấp dưới chỉ trực thuộc ngành dọc, trực thuộc cơ quan cấp trên mình, không trực thuộc cơ quan quản lý nhà nước khác; Viện trưởng Viện Kiểm sát cấp dưới phải phục tùng sự lãnh đạo của Viện trưởng Viện Kiểm sát cấp trên, Viện trưởng Viện Kiểm sát các cấp phải chịu sự lãnh đạo thống nhất của Viện trưởng VKSND tối cao. Hơn 50 năm tổ chức và hoạt động, nguyên tắc tập trung thống nhất lãnh đạo trong ngành đã góp phần quan trọng bảo đảm cho ngành kiểm sát nhân dân thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ được giao, là chỗ dựa vững chắc cho các Viện trưởng VKSND địa phương thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật, bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa.
Việc xác lập nguyên tắc tổ chức và hoạt động của một thiết chế bị quy định bởi chức năng, nhiệm vụ của thiết chế đó được giao đảm nhiệm hay nói cách khác, chức năng nào thì có nguyên tắc đó. Tòa án chỉ thực hiện chức năng xét xử, không thực hiện việc buộc tội hay gỡ tội cho bị cáo. Việc xét xử của Tòa án diễn ra công khai tại phiên tòa, với sự tham dự của đầy đủ các chủ thể đại diện cho các chức năng tố tụng và phải tuân thủ nguyên tắc chỉ những chứng cứ và tài liệu đã được kiểm tra tại phiên tòa và trên cơ sở kết quả tranh tụng tại phiên tòa mới làm cơ sở cho việc Tòa án ra phán quyết bản án. Tất cả những tài liệu, tình tiết khác, nếu không được kiểm tra tại phiên tòa, thì đều không có giá trị chứng minh về vụ án. Từ yêu cầu đó, đòi hỏi hoạt động xét xử phải triệt để tuân thủ nguyên tắc: "Khi xét xử, thẩm phán và hội thẩm độc lập và chỉ tuân theo pháp luật" mà không phải là tuân theo sự lãnh đạo, chỉ đạo của chánh án hay ngành dọc như Viện Kiểm sát nhân dân.
Chức năng thực hành quyền công tố của viện kiểm sát nếu xét theo sự phân chia các chức năng cơ bản trong tố tụng hình sự thì thuộc chức năng buộc tội. Mục tiêu cần đạt đến của chức năng công tố là phát hiện tội phạm, tìm kiếm chứng cứ buộc tội, truy tố người phạm tội ra tòa và bảo vệ sự buộc tội tại tòa án. Để đạt được mục tiêu này, đòi hỏi phải có sự tổ chức lực lượng, sự lãnh đạo, chỉ đạo trực tiếp, thường xuyên của Viện trưởng Viện Kiểm sát, một mình kiểm sát viên không thể đảm đương được nhiệm vụ này. Sự lãnh đạo trực tiếp của Viện trưởng Viện Kiểm sát các cấp và sự lãnh đạo thống nhất của Viện trưởng VKSND tối cao chính là nhằm bảo đảm mục tiêu phát hiện kịp thời, chống bỏ lọt tội phạm và bảo đảm thống nhất đường lối công tố trong toàn ngành. Theo quy định của Hiến pháp và pháp luật hiện hành cũng như thực tiễn hoạt động thì sự lãnh đạo của viện trưởng không cản trở sự chủ động của kiểm sát viên. Kiểm sát viên có quyền và có trách nhiệm vận dụng mọi biện pháp pháp luật cho phép để thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp. Nếu các quyết định của kiểm sát viên không có căn cứ và trái pháp luật thì Viện trưởng Viện Kiểm sát thực hiện thẩm quyền rút, đình chỉ, hủy bỏ quyết định đó.
Từ việc trao đổi, làm rõ chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp cần đến nguyên tắc tập trung thống nhất lãnh đạo trong ngành, đồng thời không mâu thuẫn với yêu cầu của cải cách tư pháp về tăng quyền, tăng trách nhiệm cho kiểm sát viên, Hiến pháp (sửa đổi) đã giải quyết rất toàn diện vấn đề này. Theo đó, Điều 109 tiếp tục khẳng định nguyên tắc tập trung thống nhất lãnh đạo trong ngành kiểm sát nhân dân, đồng thời, bổ sung quy định "Khi thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp, kiểm sát viên tuân theo pháp luật và chịu sự chỉ đạo của Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân".
Vấn đề đặt VKSND ở đâu trong cơ cấu của Hiến pháp cũng dành được sự quan tâm thảo luận của các đại biểu Quốc hội và các nhà khoa học.
Có ý kiến cho rằng, cần xây dựng một chương riêng quy định về VKSND hoặc điều chỉnh chung trong chương các thiết chế hiến định độc lập như kiểm toán nhà nước, Hội đồng bầu cử quốc gia. Song với nhận định về tính chất tư pháp rất rõ nét trong hoạt động của viện kiểm sát, Hiến pháp (sửa đổi) tiếp tục đặt VKSND cùng chương với Tòa án nhân dân.
Điều này phù hợp với cách thiết kế trong Hiến pháp nhiều nước trên thế giới, thậm chí cả những nước thiết kế các chương về bộ máy nhà nước theo nguyên tắc phân quyền (chương lập pháp, hành pháp, tư pháp) cũng đặt Viện Kiểm sát/Viện Công tố cùng chương với Tòa án như: Nga, Pháp, I-ta-li-a, Bồ Đào Nha, Bun-ga-ri...
Ths NGUYỄN THỊ THỦY
Phó Viện trưởng Viện Khoa học kiểm sát, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao
(★) Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 2-6-2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020.
