Hiện nay, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã trao quyền quyết định đối với thuốc lá mới cho các quốc gia. Theo điều 2.1 của Công ước Khung về Kiểm soát thuốc lá (FCTC), các quốc gia có thể dựa theo 3 hướng tiếp cận chính: cấm hoàn toàn; kiểm soát như dược phẩm (đối với thuốc lá điện tử); hoặc quản lý bằng luật hiện hành áp dụng cho thuốc lá điếu.
Đối với biện pháp cấm toàn bộ sản phẩm thuốc lá mới, hiện đã có nhiều quốc gia điển hình cho thấy việc cấm đoán không đồng nghĩa với việc sản phẩm sẽ bị loại bỏ. Do đó, có không ít chính phủ nghiêm túc đánh giá lại về tiềm năng giảm tác hại của sản phẩm để từ đó bãi bỏ lệnh cấm.
Những quốc gia rút lại lệnh cấm thuốc lá mới
Trước khi đánh giá cao tiềm năng của thuốc lá điện tử thay thế thuốc lá điếu, Bộ Y tế New Zealand (NZ) đã từng phản đối sản phẩm này. Tuy nhiên, khoa học và dữ liệu đời thực đã giúp cho chính phủ nước này suy xét lại. Theo đó, Bộ Y tế NZ khẳng định, thuốc lá điện tử ít tác hại hơn so với thuốc lá truyền thống, đồng thời giảm nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe bản thân người hút và người xung quanh.
Bộ Y tế NZ còn cho biết, với mục tiêu đến năm 2025 sẽ có dưới 5% người dân hút thuốc, thuốc lá điện tử có tiềm năng trong việc giảm số lượng người hút thuốc và đóng góp vào việc hoàn thành mục tiêu trên của Chính phủ.
Tại châu Á, Bhutan cũng là quốc gia điển hình cho việc cấm thuốc lá mới không phải là một bước đi hiệu quả. Quốc gia này từng “cấm cửa” mọi loại thuốc lá cũng như áp dụng hệ thống kiểm soát nghiêm ngặt, nhưng thực tế “cửa” của thị trường chợ đen vẫn rộng mở. Số liệu ghi nhận, tỷ lệ tiêu thụ thuốc lá lậu tại Bhutan chẳng những không suy giảm mà còn tăng cao từ sau đại dịch Covid-19. Do đó, lệnh cấm thuốc lá đã được bãi bỏ vào năm 2022. Không chỉ bỏ lệnh cấm với thuốc lá điếu, quốc gia này đã cho phép thương mại hóa sản phẩm thuốc lá mới đầu tiên là thuốc lá làm nóng vào tháng 12/2023 tại thủ đô Thimphu.
Trước đó tại châu Mỹ, Uruguay cũng bãi bỏ lệnh cấm thuốc lá làm nóng vào đầu năm 2021. Giống như: Anh, Nhật Bản, Hoa Kỳ, quốc gia này cũng xem thuốc lá làm nóng là một phần của chính sách quản lý y tế công cộng. Bộ phận Hành pháp của Uruguay đã nhận định những bước tiến công nghệ và sở cứ khoa học về các sản phẩm thay thế này là mấu chốt để đưa ra quyết định có tính lịch sử trên.
Thuốc lá điện tử, thuốc lá làm nóng: Quản lý riêng cho từng sản phẩm
Việt Nam hiện vẫn là một trong những quốc gia chưa có điều chỉnh chính sách quản lý đối với thuốc lá mới dựa trên sự cân nhắc hài hòa lợi ích giữa các chủ thể và sức khỏe cộng đồng.
Hiện trên thế giới, việc quản lý cũng đa dạng tùy vào điều kiện và hệ thống pháp luật của nước sở tại. Bên cạnh các quốc gia hợp pháp hóa toàn bộ các sản phẩm thuốc lá mới, một số quốc gia chỉ cho phép quản lý hoặc thuốc lá điện tử, hoặc thuốc lá làm nóng, theo các hình thức khác nhau.
Cụ thể, tháng 1/2023, Đài Loan (Trung Quốc) đã sửa đổi Đạo luật Phòng chống Tác hại thuốc lá 2009 với ba điểm đáng chú ý là: tăng độ tuổi hợp pháp được mua thuốc lá, quản lý thuốc lá làm nóng, và cấm thuốc lá điện tử.
Năm 2014, Nhật Bản cũng sửa đổi Đạo luật kinh doanh Thuốc lá 1984 để đưa thuốc lá làm nóng vào quản lý với những quy định nới lỏng hơn so với thuốc lá điếu, như mức thuế thấp hơn, giảm bớt khu vực bị hạn chế sử dụng và hình thức dán nhãn cảnh báo sức khỏe cũng ít nghiêm ngặt hơn thuốc lá điếu.
Ngược lại, thuốc lá điện tử tại quốc gia này được xem như sản phẩm dược phẩm. Nhưng thực tế chưa có sản phẩm nào được Bộ Y tế Nhật phê duyệt vì thuốc lá điện tử khó đạt được các quy định dành cho dược phẩm.
Tương tự như Nhật, Australia cũng xem thuốc lá điện tử là dược phẩm kê toa theo chỉ định của bác sĩ, nhưng đồng thời không cho phép thuốc lá làm nóng.
Có thể thấy, chính sách quản lý thuốc lá mới tại các quốc gia không có một hình mẫu hay công thức chung. Tại Hội nghị Các bên lần thứ 10 (COP 10), bà Nuntavarn Vichit-Vadakan (Thái Lan) - Chủ tịch Ủy ban nhóm chuyên trách thuộc COP10, khẳng định, quyền quyết định chính sách quản lý thuốc lá mới sẽ do các nước quyết định dựa trên điều kiện trong nước và có thể nằm ngoài khuyến nghị chung theo Công ước FCTC.
 |
Bà Nuntavarn Vichit-Vadakan. Nguồn: FCTC |
Tại những kỳ họp trước, Công ước FCTC cũng khuyến nghị, các quốc gia chưa có chính sách cho thuốc lá mới cần thực hiện việc kiểm soát, tránh tình trạng buông lỏng gây ra các hệ lụy xấu cho xã hội như: buôn lậu, tệ nạn, ảnh hưởng sức khỏe cộng đồng, và quan trọng là bình thường hóa việc sử dụng thuốc lá.
Trở lại Việt Nam, trước đây quan điểm của Bộ Y tế đối với thuốc lá mới là nên cấm hoàn toàn trên cơ sở nhận thấy rằng hướng tiếp cận này sẽ phù hợp với tình hình thực tế của Việt Nam. Đại diện Bộ Y tế, bà Đinh Thị Thu Thủy, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp chế cũng khẳng định: “Dù quản lý thuốc lá mới theo xu hướng, mô hình nào cũng cần đánh giá tác động chính sách một cách đầy đủ”.
Tại Kỳ họp thứ 6, Quốc hội khóa XV, Bộ trưởng Công Thương Nguyễn Hồng Diên cho hay, quan điểm của Bộ Y tế là cấm, nhưng Bộ Tư pháp cho rằng cần đánh giá sự tương thích của thuốc lá mới với định nghĩa thuốc lá hiện nay, để từ đó có sự điều chỉnh cho phù hợp.
Hiện Việt Nam vẫn chưa đưa ra quyết định chính sách quản lý phù hợp cho thuốc lá mới. Các bộ ngành liên quan đều mong mỏi các Bộ tham mưu cho Chính phủ trong vấn đề này cần sớm hoàn thành để sớm đưa ra quyết định chính thức. Bên cạnh đó, các bên hữu quan cũng nhấn mạnh chính sách quản lý cần phải được nhìn nhận đầy đủ, đa chiều, nhất là khi nhu cầu của người dùng cùng với cơ sở dữ liệu khoa học và kinh nghiệm thực tiễn từ các quốc gia đi trước ngày càng rõ ràng.
