Trong không khí sục sôi cả nước chống Mỹ, từ thực tiễn của phong trào "Ba sẵn sàng", Trung ương Ðoàn Thanh niên Lao động Việt Nam (nay là Ðoàn TNCS Hồ Chí Minh) đã đề xuất với Ðảng, Nhà nước tổ chức lực lượng Thanh niên xung phong chống Mỹ, cứu nước (TNXP-CMCN). Ðược Ðảng, Bác Hồ và chính phủ chấp thuận, tháng 3-1965 Ban Bí thư T.Ư Ðoàn đã phát động phong trào tình nguyện gia nhập Ðội TNXP-CMCN (tập trung).
Ngày 25-5-1965, Ðội TNXP-CMCN đầu tiên được thành lập tại tỉnh Thanh Hóa, gồm 1.200 đội viên và ngày 21-6-1965, Thủ tướng Chính phủ ra Chỉ thị số 71-TTg chỉ rõ: "Ðội TNXP-CMCN là lực lượng lao động đặc biệt... được tổ chức và xây dựng trên ba mặt sản xuất, chiến đấu, học tập...". Từ đó, gia nhập lực lượng TNXP-CMCN đã trở thành tình cảm thiêng liêng, nỗi khát khao của nhiều đoàn viên, thanh niên. Ngay đợt đầu tuyển quân, cả nước đã có 1.360 thanh niên theo đạo thiên chúa gia nhập TNXP. Nhiều gia đình có hai, ba chị em ruột, độ tuổi thanh niên, đã giành nhau đi TNXP. Không ít đôi trai gái yêu nhau đã hoãn cưới, hoặc sau khi cưới, cùng đi TNXP. Chị Hoàng Thị Kim Vinh ở Hà Nội, có chồng chiến đấu xa, đã gửi con còn nhỏ cho bà ngoại để đi TNXP. Nữ tu sĩ Ðàm Thị Dần ở Hà Nội đã tình nguyện đi TNXP...
Có thể nói, lực lượng TNXP-CMCN ngay từ khi mới thành lập đã thật sự là nơi tập hợp, đoàn kết mọi tầng lớp thanh niên sẵn sàng chiến đấu vì độc lập tự do của Tổ quốc, vì thống nhất nước nhà. Vì vậy, chỉ sau ba tháng kể từ khi thành lập, đã có 54.122 đoàn viên, thanh niên của 18 tỉnh, thành phố trên toàn miền bắc gia nhập Ðội TNXP-CMCN, trong đó có 24.126 nữ.
Tại các tỉnh thuộc vùng "cán xoong" như Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, thường xuyên bị địch đánh phá có tính hủy diệt, cần sử dụng lực lượng TNXP-CMCN (tập trung) để bảo đảm giao thông do trung ương quản lý. Ở các tỉnh hậu tuyến như Hà Nội, Hải Phòng, Quảng Ninh, Thái Bình, Nam Ðịnh, Hà Nam, Ninh Bình, Bắc Thái, Cao Bằng, Lạng Sơn... cũng thành lập các đội TNXP cơ sở, do địa phương quản lý, nhằm tập hợp đông đảo thanh niên tham gia phục vụ chiến đấu tại chỗ, đẩy mạnh sản xuất, luyện tập quân sự, tham gia giữ gìn an ninh, trật tự, thực hiện nếp sống thời chiến...
Ở miền nam, hưởng ứng phong trào "Năm xung phong" do T.Ư Ðoàn Thanh niên Nhân dân cách mạng phát động, ngày 20-4-1965, đơn vị TNXP giải phóng miền nam đầu tiên được thành lập tại căn cứ Trung ương Cục miền nam, huyện Tân Biên, tỉnh Tây Ninh. Tới cuối năm 1965, hầu hết các tỉnh miền nam đều thành lập các đơn vị TNXP, trực tiếp sát cánh cùng các đơn vị Quân Giải phóng tổ chức các trận đánh lớn nhỏ tiêu hao sinh lực địch, mở rộng vùng giải phóng.
Ngoài ra, các địa phương còn thành lập các đơn vị TNXP cơ sở làm nhiệm vụ bảo đảm chiến đấu tại chỗ, vận chuyển vũ khí, tải thương, phá hoại giao thông cản đường tiến quân của địch, phục vụ đồng bào sản xuất, bảo vệ mùa màng và sẵn sàng bổ sung lực lượng cho du kích, bộ đội và TNXP giải phóng của miền. Chỉ tính trong hai năm 1966-1967 trên toàn miền nam đã có gần 60 nghìn thanh niên xung phong cơ sở và địa phương. Tại Khu 5, thành lập Tổng đội TNXP Quyết thắng với sự tham gia của hàng chục nghìn đội viên các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Ðịnh, Kon Tum, Gia Lai, Phú Yên, Khánh Hòa... và các tiểu đoàn TNXP hoạt động dưới sự chỉ đạo của Ðoàn 559.
Như vậy, chỉ một thời gian ngắn, lực lượng TNXP-CMCN và lực lượng TNXP GPMN đã được thành lập trên cả nước, thật sự trở thành một binh chủng đặc biệt, ngày càng phát huy mạnh mẽ vai trò xung kích cách mạng, sẵn sàng đảm nhận nhiệm vụ nặng nề, ở hầu hết những địa bàn nóng bỏng lửa đạn, phục vụ quên mình, chiến đấu hy sinh vì những tuyến đường ra trận và sát cánh cùng Quân Giải phóng chiến đấu tiêu diệt địch, xứng đáng với sự tin cậy của Ðảng, quân đội và nhân dân.
Lịch sử sẽ còn ghi mãi chiến công và sự hy sinh anh dũng của lực lượng TNXP-CMCN trên những tuyến đường đã đi vào huyền thoại như đường 20 (còn gọi là "đường Quyết thắng") ở phía tây Quảng Bình. Với chiều dài 124 km, có tới 970 cua vòng, hàng trăm trọng điểm như Phà Xuân Sơn, Kẻ Bàng, Phong Nha, U Bò, đèo Phu-la-nhích, dốc cổng trời, cua chữ A... Ðây là con đường có địa hình phức tạp, khó khăn và ác liệt nhất. Các Ðội 23 Hà Tĩnh, Ðội 25 Nam Hà, Ðội 3 Nghệ An, Ðội 4 Ninh Bình, đã phối hợp cùng công binh để làm nên con đường quan trọng này với khẩu hiệu nổi tiếng "Chọc thủng Trường Sơn, mở đường thắng lợi". Ðịch phát hiện ta mở đường qua đỉnh Trường Sơn, chúng tập trung đánh phá ác liệt, nhiều TNXP đã hy sinh dũng cảm. Sau 77 ngày đêm không nghỉ, ngày 27-4-1966, tuyến đường được hoàn thành...
Lực lượng TNXP-CMCN còn tham gia mở nhiều con đường mới, đường nhánh tại các tỉnh khu 4 cũ, góp phần mở rộng mạng lưới giao thông, phá thế độc tuyến, thực hiện khẩu hiệu "địch phá ta cứ đi", "địch phá một ta làm mười". Với ý chí "tim có thể ngừng đập, nhưng mạch máu giao thông không thể tắc", "sống anh dũng bám đường, chết kiên cường dũng cảm", nhiều trọng điểm đã gắn liền với sự tích những tập thể, cá nhân tiêu biểu của lực lượng TNXP-CMCN như tại đồi 37, đường 12A, tiểu đội Nguyễn Thị Kim Huế, thuộc Ðội 25 Quảng Bình, với 16 nữ TNXP, đã 60 ngày đêm bám trụ, phá bom, vá đường, làm cọc tiêu sống dẫn đường cho xe qua.
Ðồng Lộc, một "ngã ba bom" trên đường 15, nơi mười cô gái TNXP của tiểu đội Võ Thị Tần đã hy sinh ngày 24-7-1968. Cùng lập công trên ngã ba Ðồng Lộc còn có La Thị Tám, một cô gái đếm bom dũng cảm, anh hùng của ngành giao thông vận tải.
Trong cả ba nhiệm kỳ (10 năm), lực lượng TNXP-CMCN đã có gần 150 nghìn người tham gia, trong đó có 2.000 TNXP hy sinh, gần 5.000 người bị thương, hàng chục nghìn người bị sức ép bom Mỹ và ốm đau, bệnh tật. Với những hy sinh cống hiến to lớn ấy, TNXP-CMCN đã được nhà nước tặng Huân chương Ðộc lập hạng nhất; 372 Huân chương các loại tặng các cá nhân, đơn vị. Trong đó, có bốn cá nhân được phong tặng danh hiệu Anh hùng là Nguyễn Thị Kim Huế, Nguyễn Trí Ân, Ðinh Thị Thu Hiệp và Nguyễn Thị Vân Liệu.
Trên chiến trường miền nam, lực lượng TNXP GPMN phối hợp các đơn vị Quân Giải phóng mở những trận đánh ban đầu thắng lợi như Bàu Bàng, Dầu Tiếng, Bông Trang - Nhà Ðỏ, Ðồng Xoài... Vào những năm 1967-1968, khi cuộc chiến đấu đi vào giai đoạn gay go, ác liệt, Tổng đội TNXP GPMN thành lập ba liên đội trực tiếp phục vụ các sư đoàn Quân Giải phóng mới được thành lập. Nhiều gương chiến đấu hy sinh dũng cảm của TNXP GPMN đã xuất hiện như Võ Thị Rậm, dù bị thương vẫn ôm chặt thương binh trên tay đến lúc hy sinh. Hồ Văn Minh, một mình chiến đấu đánh lạc hướng và tiêu diệt 15 tên địch để đồng đội chuyển thương binh thoát đường phục kích của giặc. Hoàng Anh (Nguyễn Thị Bé) đụng địch giữa bãi trống, chị đã đè mình lên trái lựu đạn mở chốt sẵn, diệt bốn tên Mỹ không để chúng bắt sống và hy sinh anh dũng. Ðoàn Thị Liên, tuy bị thương nhưng vẫn lấy thân mình che hầm chắn bom đạn và anh dũng hy sinh bảo vệ thương binh...
Mười năm phục vụ chiến đấu và chiến đấu dũng cảm, lực lượng TNXP GPMN đã xây dựng nên truyền thống "phục vụ quên mình - anh dũng xung phong - lập công vẻ vang", tham gia hàng nghìn trận đánh. Riêng năm 1971, Tổng đội TNXP GPMN đã phục vụ 641 trận đánh, tải 20.153 tấn hàng, khiêng cáng 9.062 thương binh, đưa đón 18.000 lượt bộ đội, diệt 850 tên địch, bắn cháy mười xe bọc thép, bắn rơi năm máy bay lên thẳng... Toàn lực lượng TNXP GPMN được tặng Huân chương Thành đồng hạng nhất; đồng chí Ðoàn Thị Liên được truy tặng danh hiệu Anh hùng LLVTND.
Cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của dân tộc ta đã qua 30 năm, nhưng tinh thần sẵn sàng xung phong nhận nhiệm vụ khó khăn, gian khổ, chấp nhận mọi thử thách ác liệt của thế hệ TNXP thời chống Mỹ đã và mãi có sức cổ vũ mạnh mẽ lớp lớp thanh niên Việt Nam vươn lên.
