Hoàn thiện pháp luật về trợ giúp pháp lý đáp ứng yêu cầu đổi mới

Góp phần “giảm nghèo” về pháp luật

Theo Bộ Tư pháp, sau gần 8 năm thi hành Luật Trợ giúp pháp lý, công tác trợ giúp pháp lý trên cả nước đã đi vào nề nếp và đã đạt được nhiều kết quả tích cực. Cùng với việc đổi mới công tác truyền thông giúp người dân hiểu và sử dụng dịch vụ trợ giúp pháp lý của Nhà nước, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý đã tập trung vào thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý và nâng cao chất lượng trợ giúp pháp lý. Số vụ việc trợ giúp pháp lý, đặc biệt là số vụ việc trợ giúp pháp lý theo hình thức tham gia tố tụng tăng nhanh.

Thông qua các vụ việc trợ giúp pháp lý cụ thể, quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý được bảo vệ, góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân, quyền tiếp cận công lý và hiện thực hóa chủ trương “không để ai bị bỏ lại phía sau”. Vai trò của người thực hiện trợ giúp pháp lý, đặc biệt là trợ giúp viên pháp lý ngày càng được ghi nhận. Người dân ngày càng tin tưởng và lựa chọn trợ giúp viên pháp lý thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý. Trợ giúp viên pháp lý đã có chức danh nghề nghiệp hạng cao nhất (hạng I), qua đó, tiếp tục khẳng định vị trí, vai trò của trợ giúp viên pháp lý trong hệ thống chức danh nghề nghiệp viên chức ngành tư pháp.

Những kết quả mà công tác trợ giúp pháp lý đạt được trong thời gian qua đã được Đảng, Nhà nước ghi nhận, đánh giá cao, góp phần “giảm nghèo” về pháp luật và thúc đẩy phát triển kinh tế-xã hội của đất nước.

Còn không ít khó khăn, bất cập trong quá trình triển khai

Tuy nhiên, quá trình triển khai thực hiện Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 cũng bộc lộ một số khó khăn, bất cập như sau: Một số diện người được trợ giúp pháp lý đã được quy định tại Luật Phòng, chống mua bán người và Luật Tư pháp người chưa thành niên nhưng chưa được quy định trong Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017.

Thêm vào đó, người khuyết tật thuộc nhóm người “yếu thế”, gặp nhiều khó khăn trong cuộc sống nhưng hiện nay chỉ người khuyết tật có khó khăn về tài chính mới thuộc diện được trợ giúp pháp lý. Theo quy định của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 thì nhóm thân nhân của người có công với cách mạng (gồm cha đẻ, mẹ đẻ, vợ, chồng, con của liệt sĩ và người có công nuôi dưỡng khi liệt sĩ còn nhỏ), người nhiễm chất độc da cam cần có điều kiện “có khó khăn về tài chính” mới thuộc diện được trợ giúp pháp lý. Bị hại trong vụ án hình sự đang chỉ giới hạn ở nhóm người từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi có khó khăn về tài chính.

Bên cạnh đó, hiện nay Việt Nam đã ký kết nhiều điều ước quốc tế, trong đó có các Hiệp định tương trợ tư pháp về dân sự, quy định việc trợ giúp pháp lý cho người nước ngoài nhưng Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 chưa có quy định về nhóm đối tượng này.

Về cộng tác viên trợ giúp pháp lý, Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 đang giới hạn chỉ một số nhóm người. Về địa bàn sử dụng cộng tác viên, Luật giới hạn chỉ ký kết hợp đồng với cộng tác viên ở “vùng có điều kiện kinh tế-xã hội đặc biệt khó khăn”. Đồng thời, cộng tác viên trợ giúp pháp lý chỉ được thực hiện các vụ việc trợ giúp pháp lý theo hình thức tư vấn pháp luật mà không được tham gia tố tụng hoặc đại diện ngoài tố tụng.

Về tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý, thực hiện chủ trương sáp nhập tỉnh, sáp nhập xã, bỏ cấp huyện nên nhiều tỉnh, thành phố sau khi sáp nhập có địa bàn rất rộng, điều kiện địa lý và giao thông đi lại khác nhau, dân số đông và đa dạng, kinh tế-xã hội phát triển hơn, “vùng có điều kiện kinh tế-xã hội đặc biệt khó khăn” đã có sự thay đổi, do đó, cần sửa đổi quy định về việc thành lập Chi nhánh của Trung tâm để đáp ứng kịp thời, có hiệu quả nhu cầu trợ giúp pháp lý của người dân ở cơ sở….

Từ các cơ sở chính trị, pháp lý và thực tiễn nêu trên, việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 là cần thiết nhằm giải quyết những bất cập, hạn chế trong quy định hiện hành của luật và đáp ứng yêu cầu bảo đảm quyền được tiếp cận công lý của người dân, đặc biệt là nhóm “yếu thế” trong xã hội, phù hợp với tình hình và điều kiện kinh tế-xã hội của đất nước hiện nay.

Mở rộng đối tượng được trợ giúp pháp lý

Dự thảo Luật được xây dựng gồm 3 Điều. Theo đó, dự thảo Luật sửa đổi một số diện người được trợ giúp pháp lý nhằm bảo đảm tối đa quyền được tiếp cận pháp luật, trợ giúp pháp lý cho các đối tượng yếu thế, phù hợp với thông lệ quốc tế và các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên và các luật khác đã được Quốc hội ban hành như sau:

Sửa đổi diện người được trợ giúp pháp lý để đồng bộ với quy định của Luật Phòng, chống mua bán người năm 2024, Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024; sửa đổi bỏ điều kiện “có khó khăn về tài chính” đối với các nhóm đối tượng: “Cha đẻ, mẹ đẻ, vợ, chồng, con của liệt sĩ và người có công nuôi dưỡng khi liệt sĩ còn nhỏ”; người bị nhiễm chất độc màu da cam; người khuyết tật.

Đồng thời, sửa đổi diện “Người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là bị hại trong vụ án hình sự có khó khăn về tài chính” thành “bị hại trong vụ án hình sự có khó khăn về tài chính”. Việc bổ sung “bị hại có khó khăn tài chính” vào diện được trợ giúp pháp lý theo cơ quan soạn thảo nhằm tạo điều kiện cho họ tiếp cận công lý, bảo đảm sự công bằng trong tư pháp hình sự.

Bên cạnh đó, dự thảo Luật bổ sung diện “Người nước ngoài được trợ giúp pháp lý theo quy định tại điều ước quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên” để thực hiện các điều ước quốc tế mà Việt Nam đã và sẽ ký kết tham gia cho phù hợp với quy định của Luật Điều ước quốc tế.

Đối với trợ giúp viên pháp lý, dự thảo Luật bổ sung trường hợp người đã được cấp thẻ trợ giúp viên pháp lý được cấp lại thẻ trong trường hợp bị thu hồi do chuyển công tác đến Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước thuộc địa phương khác.

Đối với cộng tác viên trợ giúp pháp lý, dự thảo Luật sửa đổi tiêu chuẩn để có thể trở thành cộng tác viên trợ giúp pháp lý tại Điều 24 theo hướng tương đương với trợ giúp viên pháp lý và không thuộc một trong các trường hợp: “đang là cán bộ, công chức; sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp, công nhân quốc phòng trong cơ quan, đơn vị thuộc Quân đội nhân dân; sĩ quan, hạ sĩ quan, công nhân trong cơ quan, đơn vị thuộc Công an nhân dân; viên chức đang trong thời hạn bị xử lý kỷ luật; đang bị truy cứu trách nhiệm hình sự; đã chấp hành xong bản án, quyết định về hình sự của Tòa án mà chưa được xóa án tích”.

Như vậy, dự thảo Luật không giới hạn chỉ một số nhóm người như hiện nay gồm: trợ giúp viên pháp lý; thẩm phán, thẩm tra viên ngành tòa án; kiểm sát viên, kiểm tra viên ngành kiểm sát; điều tra viên; chấp hành viên, thẩm tra viên thi hành án dân sự; chuyên viên làm công tác pháp luật tại các cơ quan nhà nước đã nghỉ hưu.

Ngoài ra, các địa phương đều có thể có cộng tác viên trợ giúp pháp lý mà không giới hạn chỉ “vùng có điều kiện kinh tế-xã hội đặc biệt khó khăn” như quy định của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017.

Đáng chú ý, để mở rộng nguồn nhân lực, thu hút và phát huy được được những người có trình độ và có khả năng tham gia thực hiện trợ giúp pháp lý, tạo điều kiện cho người dân được tiếp cận dịch vụ pháp lý kịp thời, dự thảo Luật bổ sung quy định cộng tác viên trợ giúp pháp lý được thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng và đại diện ngoài tố tụng theo quy định của pháp luật.

Nhằm thể chế hóa kịp thời chủ trương của Đảng và Nhà nước về thúc đẩy ứng dụng khoa học công nghệ, chuyển đổi số tại Nghị quyết số 57-NQ/TW và Nghị quyết số 66-NQ/TW của Bộ Chính trị, dự thảo Luật bổ sung quy định ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số trong trợ giúp pháp lý qua đó nâng cao khả năng tiếp cận của người dân và tối ưu hóa hiệu quả dịch vụ trợ giúp pháp lý trong thời gian tới.

Dự kiến, dự án Luật sẽ trình Quốc hội xem xét, thông qua tại Kỳ họp thứ nhất, Quốc hội khóa XVI (tháng 4/2026).