"Chiến khu" xưa trong lòng Hà Nội

Những ngôi làng với đầy chất thôn quê lam lũ của nghề nông, nay đã trở thành những dãy phố sầm uất. Dấu tích còn sót lại của những ngôi làng ấy, chỉ có thể nhận biết được qua những ngôi đình, đền, cổng làng... vốn được coi là biểu trưng của một làng quê Bắc Bộ.

Một trong những ngôi làng cổ ấy là làng Hào Nam, phường Ô Chợ Dừa, quận Ðống Ða. Nhân dân Hào Nam rất phấn khởi và tự hào, vì vừa được thành phố Hà Nội gắn biển Di tích lịch sử cách mạng đền Hào Nam vào thềm năm mới 2009...

Làng Hào Nam nằm trên địa bàn phường Ô Chợ Dừa, quận Ðống Ða, Hà Nội. Nếu ai đó không phải dân gốc của làng Hào Nam, khi đi trên các tuyến phố sầm uất như phố Tôn Ðức Thắng, đường La Thành, đường Giảng Võ... hẳn khó có thể hình dung được, nơi đây, trước kia có nhiều ao, hồ, sình lầy san sát, có những mảnh ruộng, nương rau xanh rờn, với những người nông dân hiền hậu, chất phác... Sử sách ghi rằng, thời Lê, làng Hào Nam thuộc huyện Quảng Ðức, phủ Phụng Thiên, nằm ở phía tây kinh thành Thăng Long. Ðình, đền Hào Nam thờ Thành hoàng làng là Linh Lang đại vương và Ngọc Thủy Tinh công chúa.

Linh Lang đại vương được thờ làm Thành hoàng ở nhiều nơi, ông được coi là một vị thần trong "tứ trấn" của kinh thành Thăng Long xưa. Truyền thuyết về Linh Lang thường gắn với vùng sông nước, đầm ruộng, đó là một điểm phù hợp với vị trí địa lý của làng Hào Nam cổ.

Ðền Hào Nam còn có tên gọi là đền Nhà Bà, vì đền thờ Ngọc Thủy Tinh công chúa - tên hiệu của vua Lê Thánh Tông tặng cho một ni cô chùa Ngọc Hồ, tương truyền là một tiên nữ đã cùng vua bút đàm, vịnh thơ.

Trong đình, đền Hào Nam có nhiều di vật quý giá như bia đá chép sự tích vua từng nối lời thơ với một nàng tiên, nhân cuộc dạo chợi Hồ Tây; văn chỉ thờ đức Khổng Tử đề cao truyền thống hiếu học của vùng đất cổ giàu truyền thống văn hóa, giáo dục - nơi đã từng có trường dạy học nổi tiếng của Vũ Thạnh (tên vị danh nhân này hiện nay đã được đặt thành tên phố trong địa bàn làng Hào Nam), người đã từng đỗ Thám hoa năm 1686 và làm quan tới chức Thiêm đô ngự sử. Ðặc biệt là các di vật trong đình, đền như hoành phi câu đối, đồ thờ, nhất là chiếc kiệu rước gọi là "long đình" được sơn thếp bằng vàng thật... Chính vì những giá trị lịch sử, nghệ thuật của đình, đền Hào Nam mà từ năm 1994, Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch) đã xếp hạng "Di tích kiến trúc nghệ thuật" đối với đình, đền Hào Nam.

Nhưng đình, đền Hào Nam không chỉ mang dấu ấn văn hóa, nghệ thuật, mà làng Hào Nam nói chung; đình, đền Hào Nam nói riêng còn là một "địa chỉ đỏ", nơi đã từng được coi là "chiến khu" trong lòng Hà Nội tạm chiếm.

Trong ngày đầu Cách mạng Tháng Tám 1945, Hào Nam đã là một trong những địa điểm dừng chân của nhiều đồng chí hoạt động nội thành. Chính tại cây đa giếng làng, đồng chí Nguyễn Văn Trân - Bí thư Thành ủy Hà Nội đã tổ chức mít tinh, kêu gọi nhân dân Hào Nam xuống đường giành chính quyền vào những ngày tháng tám lịch sử.

Toàn quốc kháng chiến bùng nổ, bên cạnh lớp thanh niên hăng hái vào bộ đội lên đường theo tiếng gọi của Bác Hồ, thì những người ở lại cũng hồ hởi tham gia tự vệ chiến đấu, hoặc tham gia, đóng góp cho cách mạng bằng nhiều hình thức, không quản hy sinh, mất mát, tù đày, nuôi giấu bảo vệ cán bộ, giữ gìn bảo mật phòng gian. Vì vậy, mặc dù ở sát ngay đầu não của địch mà phong trào đấu tranh vận động quần chúng đánh giặc ngày càng phát triển, làm cho địch mất ăn, mất ngủ không đàn áp nổi các phong trào cách mạng của nhân dân ta.

Cuối năm 1947, đơn vị vũ trang tuyên truyền 650 thuộc Trung đoàn 48 Thăng Long nhận nhiệm vụ vào hoạt động ở các làng thuộc quận 5; trong đó Hào Nam là một điểm dừng chân. Nhận thấy nghĩa tình thủy chung với cách mạng của nhân dân Hào Nam, Khu ủy Văn Miếu, dưới sự lãnh đạo của đồng chí Nguyễn Trà đã quyết định chọn làng Hào Nam, làng Kim Liên xây dựng trở thành bàn đạp vững chắc, phát triển ra các phố Sinh Từ, Hàng Bột, Khâm Thiên... Trong thời gian bộ đội về đóng quân trong làng Hào Nam, đã xuất hiện bao nhiêu nghĩa cử, thể hiện tình quân dân như "cá với nước". Nhiều gia đình đã tự nguyện đón bộ đội về ăn, ở trong nhà; có nhiều gia đình quá nghèo, nhưng cũng mời bộ đội về nhà ăn một bữa để hôm sau lại xoay vòng sang gia đình khác.

Ðình, đền Hào Nam chính là nơi Ban chỉ huy khu Văn Miếu tổ chức các cuộc họp quan trọng để quyết định các kế hoạch, chủ trương xây dựng phong trào cách mạng, kháng chiến cũng là nơi cất giấu vũ khí, tài liệu. Trong đình, đền hiện nay còn dấu tích hai căn hầm bí mật, là nơi che giấu cán bộ, chiến sĩ. Nơi đó, đã từng là điểm tập kết của các chiến sĩ cách mạng bị giam cầm tại nhà tù Hỏa Lò, Thanh Liệt, Nhà Thiền... vượt ngục trở về tiếp tục chiến đấu. Căn hầm trong đền nằm sâu dưới đất khoảng hai, ba mét, chiều rộng nằm toàn bộ chiều ngang hậu cung. Căn hầm trong đình được nằm bên dưới của bệ thờ Thành hoàng làng.

Từ ngôi đình, đền Hào Nam, nhiều kế hoạch táo bạo đã được vạch ra như kế hoạch treo cờ đỏ sao vàng trên ngọn cây đa giữa đảo hồ Giám trước Quốc Tử Giám vào đêm 18-5-1950; tổ chức phục kích, tập kích đồn bốt địch. Ðặc biệt là cuối năm 1949, bộ đội đóng quân ở làng Hào Nam đã tổ chức đặt bom bay ở đảo hồ Giám - Văn Chương bắn vào Phủ Toàn quyền, diệt một số tên ngự lâm quân; đặt súng cối 60 ở đê Kim Liên bắn vào nhà máy rượu, nhà máy diêm - nơi giặc đóng quân. Song song với các hoạt động của đơn vị vũ trang tuyên truyền 650, đội du kích làng Hào Nam cũng đã tổ chức nhiều vụ phá tề trừ gian đánh địch... Giặc gọi đường Khâm Thiên - Hàng Bột là: đường máu, đường chết.

Trước ý nghĩa lịch sử cách mạng kháng chiến của đình, đền Hào Nam, trước thềm năm mới 2009, UBND thành phố Hà Nội đã có quyết định gắn biển Di tích lịch sử cách mạng kháng chiến đình, đền Hào Nam để gìn giữ, tôn vinh và giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ. Như vậy, người dân làng Hào Nam càng thêm tự hào, vì đình, đền Hào Nam đã trở thành "di tích kép", vừa là di sản văn hóa - nghệ thuật, vừa là chứng tích lịch sử cách mạng kháng chiến của một thời hào hùng, đầy oanh liệt của dân tộc.

Trong buổi lễ gắn biển Di tích lịch sử cách mạng đình, đền Hào Nam, Ban tổ chức đã mời được bảy nhân chứng lịch sử, từng chiến đấu, gắn bó với nhân dân làng Hào Nam. Thăm lại chiến trường xưa, những người lính già của Trung đoàn Thăng Long như được sống lại những kỷ niệm của thời tuổi trẻ. Hơn 60 năm trôi qua, khi ấy, những người lính thuộc đơn vị 650, 523 Thăng Long mới chỉ mười tám đôi mươi, vậy mà nay đã trở thành các cụ ông, cụ bà; người còn, người mất; người đã già yếu; hoặc chuyển sinh hoạt, công tác khắp mọi miền Tổ quốc. Thời gian trôi đi, cảnh vật đã thay đổi nhiều, nhưng sao, đối với các bác vẫn rất gần gũi, thân quen... Gặp nhau, tay bắt mặt mừng, lời đầu tiên mà họ nói, lại là những lời hỏi thăm về đồng đội năm xưa. Những cái tên như: ông Nguyễn Trà, nguyên Bí thư Khu ủy Văn Miếu, ông Mai Dung, ông Nghiêm Cao, ông Phạm Toán, ông Hữu Bính, ông Minh Lương, ông Hòa Liêm, ông Doãn Xương, ông Thanh Phượng, ông Thụy, ông Bách, ông Sơn, ông Võ, bà Thọ... được mọi người ghi đậm trong tâm trí. Hay như những người dân ở làng Hào Nam đã từng tham gia du kích, giao liên như bà Mai, bà Khuê, bà Xuân A, bà Xuân B, bà Lữ, bà Bé, ông Nhớn... và những gia đình cơ sở kháng chiến của Hào Nam có rất nhiều. Tiêu biểu là các gia đình cụ Nhẩm, cụ Tư Nền, cụ Lâm, cụ Doanh, cụ Chấp, cụ Lộc, cụ Lưu, cụ Thẩm...

Hà Nội đang ngày một to đẹp, hiện đại và đã đô thị hóa mạnh mẽ; nhưng Hà Nội vẫn đang ôm trong mình dấu ấn của 1000 năm lịch sử. Sự dung hòa giữa quá khứ và hiện tại, giữa lịch sử và tương lai, để Hà Nội giữ được bản sắc của riêng mình là điều hết sức cần thiết.

Nguyễn Đình Cần