Bảo tồn di tích Ba Son như thế nào?

Xưởng Ba Son nguyên là thủy xưởng của Nguyễn Ánh lập ra để đóng thuyền chiến. Xưởng Ba Son nằm trên ngã ba sông, nơi tiếp giáp giữa sông Sài Gòn và rạch Thị Nghè, có diện tích 26 ha, có đường bao sông 2.000 m, trong đó có sáu cầu cảng tổng cộng 750 m. Ðây là vùng sình lầy nước đọng nên thường dùng làm nơi đậu tàu và sửa chữa tàu. Sau khi chiếm được vùng Sài Gòn - Gia Ðịnh, năm 1861, thực dân Pháp cho làm ụ tàu trên thủy xưởng đã có, tức là mảnh đất Ba Son bây giờ. Tên Ba Son thì có hai xuất xứ khác nhau, có người nói đó là tên anh thầu tên Son, thứ ba mà người dân mỗi khi đến xin việc thường gọi là Ba Son, có người cho là do cách phát âm trại của chữ "Bassin" (ụ sửa tàu). Ngày 28-4-1863, thực dân Pháp chính thức thông qua dự án xây dựng thủy xưởng Ba Son tại Sài Gòn trực thuộc Bộ Hải quân Pháp. Năm 1884, thực dân Pháp cho đào và xây ụ lớn bằng đá, chi phí gần 80 nghìn quan. Xưởng Ba Son phát triển thu hút nhiều công nhân người Việt Nam, trong đó có người thợ máy Tôn Ðức Thắng (Chủ tịch nước Tôn Ðức Thắng).

Năm 1925, Công hội đỏ do Bác Tôn thành lập đã lãnh đạo và tổ chức cuộc đình công lớn nhất của công nhân Ba Son. Cuộc đình công diễn ra từ tháng 8-1925 đến tháng 12-1925, đã giam hãm chiến hạm của thực dân Pháp, không cho chúng sang đàn áp các cuộc cách mạng xảy ra ở nam Trung Quốc. Năm 1926, Bác Tôn là người Nam Bộ đầu tiên gia nhập Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên - tổ chức tiền thân của Ðảng Cộng sản Việt Nam. Ngày 12-8-1993, Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) ra Quyết định 1034 QÐ/BT công nhận Di tích lịch sử địa điểm lưu niệm Chủ tịch Tôn Ðức Thắng tại Xí nghiệp liên hợp Ba Son, phường Bến Nghé, quận 1, TP Hồ Chí Minh.

Hiện Xí nghiệp liên hợp (XNLH) Ba Son có tổng diện tích hơn 22 ha, hơn 100 nghìn m2 nhà kho, hơn 13.000 m2 ụ, triền, cầu tàu, hơn 4 km đường nhựa. Có hai ụ chìm (ụ lớn 10 nghìn tấn, nhỏ hơn 2.000 tấn), hai đốc nổi có sức nâng 8.500 tấn và 2.000 tấn. Một triền nề dài hơn 120 m. Theo kế hoạch, đến cuối năm 2015, XNLH Ba Son sẽ phải hoàn tất việc di dời toàn bộ, hoàn thành xây dựng một XNLH Ba Son mới tại cảng Thị Vải (Bà Rịa - Vũng Tàu), để bảo đảm thực hiện nhiệm vụ đóng, sửa chữa, đóng tàu phục vụ an ninh - quốc phòng và kinh tế.

Cuối tháng 8 vừa qua, tại buổi tọa đàm "Di tích lưu niệm Chủ tịch Tôn Ðức Thắng tại TP Hồ Chí Minh - Dấu ấn phong trào công nhân Sài Gòn - Chợ Lớn những năm 1920", nhiều ý kiến của các nhà nghiên cứu văn hóa, lịch sử, bảo tàng đã đưa ra đề nghị giữ nguyên hiện trạng của Ba Son hiện nay. Nguyên Tổng giám đốc XNLH Ba Son Ngô Long Minh cho rằng, cần giữ toàn xưởng cơ khí Ba Son và cả ụ tàu cổ, vì ụ tàu chính là trái tim của nhà máy đóng tàu, không có ụ tàu thì xưởng này không còn là xưởng đóng tàu nữa. Về vấn đề quy hoạch, nguyên Phó Giám đốc Sở VHTT TP Hồ Chí Minh Nguyễn Thế Thanh cho rằng: "Ý nghĩa sâu xa nhất của quy hoạch là phải xem vùng đất đang quy hoạch ấy đã có lịch sử đi qua như thế nào, làm thế nào để giữ lại phần hồn cho vùng đất ấy ?".

Tuy nhiên, để giữ nguyên hiện trạng với tổng mặt bằng sau khi đã trừ phần đất xây dựng tuyến metro, để bảo tồn vẫn là quá khó. Với tổng mặt bằng còn lại (rất lớn), nếu vẫn giữ nguyên để bảo tồn thì sẽ bảo tồn cái gì, bảo tồn ra sao? (trùng tu hoặc để nguyên trạng ụ tàu cổ), kinh phí để bảo tồn... vẫn là một bài toán chưa có lời giải. Bảo tồn di tích lịch sử cách mạng là việc quan trọng và rất cần thiết, tuy nhiên cũng không thể bảo tồn một cách "lan man", bởi các khu nhà xưởng, ụ và đốc tàu tại Ba Son là quá nhiều, nằm dàn trải trên một diện tích rộng. Nên chăng, thành phố chỉ bảo tồn xưởng cơ khí nơi Bác Tôn đã từng làm việc và hoạt động cách mạng, ụ tàu thời Nguyễn, ụ tàu do thực dân Pháp xây dựng và xây dựng một bảo tàng riêng của giai cấp công nhân thành phố. Tất cả đều nằm trong một khuôn viên nhất định, có vườn hoa, thảm cỏ, mảng xanh... Ðây sẽ là nơi mà mọi người, mọi tổ chức đoàn thể đều có thể đến tham quan, ôn lại truyền thống lịch sử và cách mạng, điều này sẽ khả thi hơn rất nhiều.