Banksy - danh họa vẽ tranh tường giấu mặt

Từ nửa cuối thế kỷ XX, tại nhiều nước phương Tây bắt đầu rộ lên phong trào đại chúng hóa các hoạt động văn hóa nghệ thuật. Nhiều nghệ sĩ chủ động rời khỏi “tháp ngà” để đến với đông đảo quần chúng nhân dân. Điển hình nhất là trào lưu nhạc đại chúng (nhạc pop) lan tràn khắp Âu Mỹ rồi cả thế giới, nó đã mang lại thành công vang dội cả về nghệ thuật lẫn thu nhập cho không ít nhạc sĩ và ca sĩ. Giới họa sĩ cũng ra khỏi xưởng họa kín đáo của mình, tác phẩm của họ rời các gallery ra đường phố để quần chúng thưởng thức.

Thậm chí một số họa sĩ còn liều lĩnh vẽ tranh lên các bức tường công cộng ngoài đường phố để bầy tỏ những ý tưởng của mình đối với hiện trạng xã hội. Tuy chính quyền cấm việc vẽ hoặc viết lên tường, thế nhưng một số bức bích họa vẽ trộm do quá đẹp và có ý nghĩa sâu sắc lại được phép tồn tại như để tô điểm cho cảnh quan đô thị trở nên sôi động, đẹp mắt và thu hút khách du lịch. Thập niên 80 thế kỷ XX nước Mỹ từng là xứ sở của tranh vẽ trên tường; nước Pháp cũng có huyền thoại Blek le Rat...

Nổi tiếng nhờ tài vẽ tranh tường và nhờ khéo giấu mình

Khoảng mươi năm gần đây, người ta nói nhiều tới một nghệ sĩ chuyên vẽ bích họa (graffiti artist) có biệt danh Banksy, được công chúng trẻ tuổi Anh quốc xếp hạng đứng đầu danh sách các nghệ sĩ lớn nhất năm 2007 của họ. Đây là kết quả hoạt động bình chọn do The Sun - tờ nhật báo tiếng Anh lớn nhất thế giới, chủ yếu phục vụ bạn đọc bình dân - và một đài truyền hình kết hợp tổ chức.

Có điều cho tới nay chưa ai biết mặt, biết tên thật cũng như lai lịch và địa chỉ của vị nghệ sĩ này. Người ta chỉ biết đến các tác phẩm của ông, vì hầu hết nó được vẽ trên tường các tòa nhà công cộng, trên thành cầu, thậm chí trên xe ô tô, trên ghế dài trong công viên hoặc trên mình các con vật ở vườn thú, các bức tranh ấy đều có ký tên Banksy. Tác phẩm của ông còn xuất hiện ở Mỹ, Israel và nhiều nước. Thậm chí chúng được các công ty bán đấu giá lừng danh như Sotheby’s bán với giá hàng trăm nghìn USD. Bạn có thể xem một số tác phẩm ấy trên trang web www. banksy.co.uk (không rõ ai làm website này).

Tóm lại, Banksy nổi tiếng không chỉ vì nghệ thuật tạo hình siêu đẳng mà còn vì tài khéo léo mai danh ẩn tích của ông.

Banksy là ai?

Pháp luật cấm tự tiện vẽ trên tường, cho nên dĩ nhiên Banksy không thể công khai xuất đầu lộ diện trước công chúng mà phải mai danh ẩn tích -  điều này ở Anh quốc không khó thực hiện, vì dân xứ này có tính “phớt”, rất ghét thói tò mò tọc mạch để ý quan sát hoặc bàn tán chuyện người khác. Chính nhờ thế mà Banksy dễ dàng tranh thủ những lúc đường phố ít người qua lại hoặc đêm tối thanh vắng để vẽ trộm trên tường.

Các thông tin về lai lịch Banksy rất manh mún và khác nhau, chẳng rõ có chính xác hay không. Nhiều người kháo nhau: Banksy là người vùng Yate gần thành phố Bristol, sinh năm 1974, con một công nhân sửa chữa máy photocpopy.

Một bài báo trên tờ The Sun ngày 14-7-2008 nói Banksy tên thật là Robin Gunningham, 34 tuổi, người thành phố Bristol, từng học trường Bristol Cathedral School - một trường tư có mức học phí cao tới 9.240 bảng Anh một năm. Robin Gunningham thích vẽ từ năm lên 9 tuổi, bây giờ đã trở thành một họa sĩ có tài. Cha là cụ Peter đã về hưu. Nhưng khi các nhà báo đến hỏi con cụ có phải là Banksy không thì cụ khăng khăng nói: “Tôi không thể giúp các ông điều gì.”

Tờ Daily Mail ngày 31-10-2007 đăng bài “Bức ảnh đầu tiên của nghệ sĩ bích họa du kích Banksy” có ảnh chụp nghiêng một người mặc quần áo thợ, đội mũ bảo bộ lao động, ngồi xổm, tay trái cầm chiếc thùng, tay phải cầm chổi sơn đang lúi húi làm gì ở chân một bức tường dưới một bộ giàn giáo; ảnh chụp không rõ mặt, bên dưới lại ghi chú: Phải chăng cuối cùng Banksy không che mặt nữa? - rốt cuộc vẫn chưa khẳng định người này là ai.

Cũng báo này ngày 13-6-2008 đăng bài “Cuộc phỏng vấn đầu tiên với nghệ sĩ khó tìm nhất thế giới” của phóng viên Lee Coan. Thoạt xem tưởng là sẽ có những thông tin đích xác về Banksy, nhưng rút cuộc không có cả đến một bức ảnh của con người bí ẩn này!

Đài BBC, các báo The New Yorker, Esquire, Evening Standard từng cố công khám phá lý lịch nhà họa sĩ kỳ quặc ấy nhưng đều thất bại.

Một nhà báo tự xưng từng có lần phỏng vấn Banksy hồi năm 2003 nhớ lại: ông này ăn mặc tuềnh toàng, có một chiếc răng bịt bạc, tai đeo khuyên; hồi ấy, Banksy mới 29 tuổi, còn bây giờ hình dong ông ra sao thì ai mà biết được. Chính ông còn nói: ngay cả cha mẹ tôi cũng chẳng biết tôi có phải là Banksy hay không!

Người ta nói vị nghệ sĩ du kích (guerrilla artist) ấy hành động rất kín đáo, chỉ tiếp xúc với người lạ qua điện thoại, qua thư điện tử hoặc qua đại diện của mình; lúc hành nghề bao giờ cũng mặc áo có mũ chùm đầu che nửa mặt và khi thấy có người lại gần thì cúi gầm mặt không để ai nhìn thấy. Banksy tự họa mình là một chú khỉ hoặc một chú chuột tay cầm bình xịt sơn. Khỉ thì chỗ nào chẳng leo lên được; chuột thì chỗ nào chẳng lọt vào được!  Đúng là một nghệ sĩ ẩn danh, nghịch ngợm tinh quái! Có lần ông bí mật đặt vào Viện Bảo tàng Tự nhiên Anh một hộp thủy tinh trong có một con chuột chết! Cũng vì vậy, Banksy vừa có rất nhiều người hâm mộ cũng như không ít người thóa mạ.

Có người bảo Banksy là cả một nhóm họa sĩ trẻ - điều này không phải không có lý, vì những bức bích họa vẽ trên cao phải bắc thang leo lên, chắc hẳn phải có người phụ giúp, và nhất là việc bí mật đưa tranh vào trưng bầy trong các viện bảo tàng canh gác cẩn mật không thể nào một người làm nổi.

Banksy cũng thuộc loại hiếm có trên thế giới về khoản tài nghệ qua mặt cảnh sát. Thật ra đã không ít lần ông bị giải vào bóp vì tội “vẽ bậy” lên tài sản công cộng nhưng chẳng hiểu tại sao cho đến bây giờ cảnh sát vẫn chưa biết lai lịch con người này. Có thể vì ở phương Tây không hiếm người có thói quen hay vẽ như vậy nên cảnh sát chẳng thèm bận tâm tìm hiểu lý lịch. Năm 1993, một thiếu niên Mỹ đến du lịch Singapore đã vẽ lên ô tô người khác và bị chính quyền nước này phạt đánh roi vào mông.

Một điều vô cùng khó hiểu nữa là Banksy đã mấy lần bí mật đem tranh, thậm chí cả một tảng đá có vẽ tranh trên đó vào trưng bày trong các viện bảo tàng nghệ thuật lớn nổi tiếng toàn cầu và canh phòng vô cùng cẩn mật như British Museum ở London, Metropolitan Museum of Art ở New York, Musée du Louvre ở Paris. Banksy từng kín đáo đưa vào British Museum trưng bày bức tranh ông vẽ một người thời đại đồ đá đẩy chiếc xe chở hàng dùng trong siêu thị, tám ngày sau, nhân viên bảo vệ mới phát hiện đây không phải là tranh của Viện. Họ ra thông cáo: chúng tôi cũng chưa biết nên xử lý bức tranh này ra sao! Vụ này khiến cả nước Anh xôn xao một dạo. Phải chăng Banksy có cả một nhóm “đồng phạm”?

Nổ bom vào xã hội Anh quốc bảo thủ

Có thể thấy Banksy muốn cho mọi người miễn phí chiêm ngưỡng các tác phẩm của mình để gửi tới họ một thông điệp nào đấy. Do tranh tường của ông có nội dung tiến bộ, hài hước và vẽ với tài nghệ siêu đẳng, nên rất nhiều bức được chính quyền địa phương cho phép giữ lại mà không bị xóa đi như những hình vẽ hoặc chữ viết nhăng nhít của người khác.

Trong bản đồ nước Anh công bố trên mạng có giới thiệu cho du khách những địa điểm hiện còn lưu giữ bích họa của Banksy. Rất nhiều khách nước ngoài tới Anh đều cất công đi tìm những địa điểm ấy. Không chỉ vẽ ở Anh, ông còn sang Israel, mạo hiểm lách qua mũi súng của quân đội nước này, vẽ chín bức họa chống chiến tranh trên bức tường cách ly với khu vực Bờ Tây sông Jordan của người Palestine.

Banksy có một danh ngôn: “Làm nghệ thuật chỉ vì muốn nổi tiếng thì sẽ mãi mãi không thể nổi tiếng được”. Quả vậy, dù hoạt động lén lút như thế nhưng chỉ sau 10 năm, Banksy đã đạt được danh tiếng mà tất cả mọi họa sĩ đều muốn có. Kể cả người ghét ông cũng phải thừa nhận Banksy là một họa sĩ tài ba lỗi lạc. Ông trở thành thần tượng của một quần thể đặc biệt, nhất là giới trẻ. Bằng trí tuệ sắc sảo và tài hoa hiếm thấy, Banksy đang nổ bom vào xã hội Anh quốc bảo thủ.

Bích họa của Banksy không chỉ mang lại cho người qua đường những phút sảng khoái chốc lát mà còn để lại ấn tượng lâu dài. Tranh của ông lấy đề tài trong cuộc sống hiện thực, chứa đựng tính chất hài hước châm biếm và cách điệu cao độ, có nội dung chính trị, chống chiến tranh, phê phán thói hư tật xấu của người đời. Xem tranh ông, người ta thường không nhịn được cười và sau đó không khỏi suy ngẫm về bản thông điệp có ý nghĩa sâu xa mà tác giả muốn gửi tới cộng đồng nhân loại. Nhiều bức tranh làm họ giật mình, dường như nhằm thức tỉnh tâm hồn tê dại của người Anh vốn có thói quen “phớt Ăng-lê” trước nhiều hiện trạng bất công, vô lý trong xã hội và cộng đồng quốc tế. Báo chí gọi bích họa của Banksy là những trái bom tung vào xã hội. Tác động của Banksy đối với xã hội tương tự như cao trào nhạc rock hồi thập niên 60.

Có rất nhiều người hâm mộ

Tuy phải vẽ lén lút trong thời gian rất ngắn thường là vào đêm khuya và hay bị gián đoạn khi có người qua lại, nhưng các bức bích họa của Banksy đều có trình độ nghệ thuật rất cao, được đông đảo công chúng yêu thích và nghiễm nhiên trở thành tài sản của xã hội chứ không bị xóa bỏ vì tội “vẽ bậy” không xin phép chính quyền. Nhiều bích họa còn được trả giá rất cao. Hai vợ chồng Welland và Neal sống trong một căn phòng di động (trailer) được Banksy vẽ tranh lên toàn bộ một mặt thành xe; họ rất tự hào với bức tranh này và đang rao bán cái trailer ấy với giá nửa triệu bảng.

Banksy có rất nhiều “fan” nổi tiếng. Các ngôi sao điện ảnh Angelina Jolie và Brad Pitt say mê sưu tầm tranh của ông; Jolie đã chi 200.000 bảng cho việc này. Một số “fan” dành riêng bức tường nhà mình nhằm chờ một ngày nào đó vinh dự được họa sĩ vẽ tranh lên.

Gần đây Banksy bắt đầu vẽ tranh trên vải và giấy, các tác phẩm của ông được giới sưu tầm hội họa rất ưa thích; khách hàng đặt mua với giá tối thiểu 10.000 bảng một bức. Tháng 2-2007, nhà bán đấu giá Sotheby’s trưng bày bảy bức tranh của Banksy, sau đó có người đã mua bức “Nổ bom miền trung Anh Quốc” (Bombing Middle England) với giá 200.000 USD. Tháng 5, Sotheby’s lại bán được bức họa “Cô gái du hành vũ trụ và con chim” (Space Girl and Bird) với giá 575.000 USD.

Hãy xem vài bức bích họa của Banksy

Bức tranh tường vẽ cô gái đập bụi tấm thảm, có tiêu đề là Hãy đập sạch phía dưới tấm thảm. Báo Độc lập (Anh) bình luận bức tranh ngụ ý việc các nước phương Tây không muốn giải quyết vấn đề viện trợ cho châu Phi.

Hai người lính khoác súng đang vẽ lên tường một ký hiệu giao thông, tỏ ý chống lại việc chính phủ Anh đưa quân sang Iraq - tranh này vẽ trên tòa nhà ở gần quảng trường Quốc hội tại London.

Bức vẽ trên tường bệnh viện chuyên trị bệnh đường sinh dục ở thành phố Bristol, nội dung rất dễ hiểu: anh chồng đi làm về (vẫn mặc âu phục) nhoài người ra ngoài cửa sổ nhớn nhác đưa mắt tìm kẻ đã vào nhà tình tự với vợ mình; sau lưng là cô vợ mặc đồ lót; chàng nhân tình trần như nhộng một tay bíu lấy bậu cửa sổ, một tay che hạ bộ. Bức tranh này được Hội đồng dân biểu thành phố cho phép giữ lại sau khi 97% dân chúng biểu quyết ủng hộ. Du khách thập phương đều tìm đến đây chụp ảnh bích họa đó. Rõ ràng, Banksy muốn phê phán chuyện quan hệ tình dục bừa bãi là nguyên nhân gây ra các bệnh xã hội.

Biếm họa của Banksy: một cảnh sát đang “tè” bậy ngoài đường phố.

Bức tranh của Banksy bí mật đưa vào trưng bày trong Bảo tàng Nghệ thuật New York, vẽ người lính thế kỷ XVIII cầm bình xịt hơi cay hiện đại.

Bích họa Space Girl and Bird  từng bán được 288.000 bảng Anh.

Tranh vẽ trên bức tường cách ly khu Bờ Tây ở Israel.

Nguyên Hải