+ Giáo sư là người viết bài Văn tế nạn nhân vụ đói tháng 3-1945. Bài Văn tế đã từng làm xúc động lòng người và còn được truyền tụng cho đến hôm nay. Xin giáo sư cho biết, ông đã viết bài văn trong hoàn cảnh nào?
- Tôi viết bài văn này trong một hoàn cảnh đau thương của đất nước, những ngày diễn ra một nạn đói lớn nhất trong lịch sử Việt Nam và cũng có thể nói là lớn nhất trong thế kỷ 20. Sáu mươi năm đã qua, phải chăng hình ảnh những ngày năm ấy đã đi vào quá khứ và mờ dần trong tim óc những người hôm nay?
Sự kiện này đã xảy ra quá lâu. Những người 60 tuổi trở xuống không được chứng kiến những cảnh tượng ấy. Những người 70 tuổi trở xuống nếu có biết chăng thì cũng quá nhỏ tuổi hoặc không trực tiếp mắt thấy tai nghe.
Tôi đã chứng kiến những sự kiện này từ lúc nhân dân ta phải vét từng đấu thóc để nộp cho quân đội Nhật Bản, tiếp đến những ngày nạn đói khủng khiếp rồi sau đó là người chết đầy đường, đầy phố.
Trong một đêm mưa dầm gió lạnh, tôi đã đốt hương ngồi khấn những vong hồn của nạn đói và thức đến sáng để viết bài này trong nước mắt. Nghĩ đến những xác người chết đói còn phơi dưới gió mưa, dưới một bầu trời đen tối, nửa như trần gian nửa như âm phủ mà đau xót cho nhân dân ta. Nạn nhân là những người nông dân khi sống đã dành bao nhiêu nước mắt và mồ hôi trong lao động, để kiếm được hạt gạo nuôi gia đình mình và góp phần nuôi cả đồng bào. Thế mà ngày nay bao nhiêu công sức đã bị thực dân phát-xít cướp đi để không còn một hạt thóc sống qua ngày.
Làm thế nào để qua được những ngày đói rét này? Ðể kiếm được bữa ăn đã phải tháo bếp dỡ nhà và bán đi mọi thứ có thể bán. Không có gạo thì ra đồng nhặt từng dây khoai rễ má, hái trụi cả những lá cây có thể ăn được. Xuống ao xuống sông để mò, để bắt cho đến khi không còn được một con cua con ốc...
Không còn cách gì sinh sống, không đành ngồi ở nhà để chờ chết, mọi người đã ra đi nhưng biết đi đâu? Ði bất cứ nơi nào để xem thử có gì khác ở nơi mình đang sống và tìm được chút gì cho vào miệng được không?
Những ai đã sống trong những ngày ấy, không thể quên được hình ảnh những bộ xương thất thểu dắt díu nhau đi ăn xin. Quần áo thì rách tả tơi, che thân bằng những manh chiếu rách hoặc bằng cói bằng rơm. Ðau đớn là những người sống đến phút cuối cùng và bất lực trước cái chết lần lượt của những người thân nhất của mình: cha mẹ, vợ con, anh em... Có người vào những nhà giàu để xin ăn bị đánh đuổi, có người bị chém chết nằm ngay tại cổng. Có những người ngã gục đứng lên không nổi. Có người đi được vài bước, rồi quay quay ngã xuống.
Xác người chết rải ra ở khắp mọi nơi: trên bãi cỏ, đằng sau vườn, trong ngõ vắng. Xác chết ở trên đường phố thì chính quyền và các hội từ thiện còn cho xe đi nhặt rồi ném lên đầy xe như những que củi, rồi cứ thế đổ xuống hố và lấp đất lên. Còn có rất nhiều nơi, người đã chết bao nhiêu ngày không ai nhặt xương. Có những gian nhà bỏ vắng trong đó cả nhà đều chết...
+ 60 năm đã qua từ ngày xảy ra nạn đói khủng khiếp này, chúng ta nên làm gì để tưởng niệm hương hồn hai triệu người oan khuất?
- Tôi nghĩ rằng chính quyền các cấp sẽ có những chỉ đạo cụ thể để tưởng niệm những nạn nhân của vụ đói năm Ất Dậu. Cách đây nhiều năm Ðảng bộ và chính quyền thành phố Hà Nội đã cùng nhân dân tổ chức lễ tưởng niệm tại nơi chôn cất những nạn nhân chết đói năm 1945. Bài Văn tế người chết đói năm ấy đã được đọc trong lúc dâng hương và được khắc trên bia tại nơi này.
Năm nay, nhân dân ta tổ chức kỷ niệm long trọng những ngày lễ lớn: 60 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2-9, 30 năm Ðại thắng mùa xuân, thực hiện độc lập thống nhất hoàn toàn trong cả nước. Tôi nghĩ, kỷ niệm những sự kiện lớn của năm 1945 không thể quên vụ đói chưa từng có trong lịch sử đã xảy ra cũng năm Ất Dậu này. Ðây là một việc làm tất yếu đáp ứng tình cảm sâu sắc của nhân dân ta thể hiện truyền thống nhân văn lâu đời của dân tộc.
Còn như nên tổ chức như thế nào để thể hiện ý nghĩa rộng lớn của lễ tưởng niệm này, tôi nghĩ rằng chính quyền và nhân dân ở các địa phương khác nhau sẽ có những hình thức thích hợp. Theo tôi, lễ tưởng niệm nên thực hiện trong cả nước và đặc biệt long trọng ở những nơi mà nạn đói đã diễn ra nặng nề như ở những tỉnh đồng bằng sông Hồng nhất là Thái Bình, Nam Ðịnh, Hưng Yên, Hà Nội...
PV: Xin cảm ơn Giáo sư!
----------------------
| Truy điệu những lương dân chết đói (1) Một cơn gió bụi vừa tan(2) Tháng 5 năm 1945 |
-----------------------------------
(1) Mùa xuân năm 1945, do phát-xít Nhật bắt dân ta nhổ lúa để trồng đay, sau đó chúng tổ chức thu mua cạn thóc lúa của ta nên nhân dân ta chết đói tới hơn 2 triệu người. Tác giả đã chứng kiến cảnh đau khổ vô bờ bến đó, nên xúc động viết bài văn tế trên.
(2) Gió bụi, chữ Hán là "phong trần" chỉ những biến cố lớn lao làm đảo lộn hoàn toàn cuộc sống của con người. Ở đây, tác giả muốn chỉ cuộc đánh chiếm Ðông Dương của phát-xít Nhật và nạn đói khủng khiếp do chúng gây nên hồi giữa thập kỷ 40 của thế kỷ 20.
(3) Nạn đói do phát-xít Nhật gây ra năm 1945 đã làm cho hơn 2 triệu dân ta bị chết đói.
(4) Cơ là đói kém, hàn là lạnh buốt. Cảnh cơ hàn là cảnh đói rét. Ở đây tác giả nói tới cảnh chết đói năm 1945.
(5) Liên đoàn: Tổ chức do bọn Nhật lập ra hồi những năm 1944 - 1945 chuyên thu mua thóc của dân ta.
(6) Máu biếc (Bích huyết): Trương Hoàng đời Chu bị chết oan ở nước Thục, ba năm đào mả lên, thấy máu không tiêu mà lại hóa ra sắc biếc.
