Sự ra đời của ASEAN đã tạo nền tảng cho hòa bình và ổn định khu vực thông qua cơ chế hợp tác giữa chính phủ các quốc gia thành viên.
Ðến thập niên 1970, những chuyển biến về các mặt chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội ở Ðông-Nam Á đã làm thay đổi nhanh chóng các quan hệ quốc tế và làm gia tăng sự phụ thuộc lẫn nhau giữa các nước trong khu vực. Sau khi ASEAN ra đời, nhu cầu củng cố khối đoàn kết vì lợi ích chung trong khu vực trở nên ngày càng mạnh mẽ, thôi thúc nghị viện nhiều nước Ðông-Nam Á tập hợp lại cùng tìm kiếm những phương thức mới cho hợp tác khu vực. Các nhà lập pháp nhận thức rằng, sự lớn mạnh của ASEAN gắn liền với sự liên kết giữa các nghị viện, là cơ quan đại diện cho ý chí, nguyện vọng của nhân dân trong ASEAN. Bên cạnh đó, những thành công ban đầu của ASEAN cũng góp phần đẩy nhanh quá trình thiết lập quan hệ hợp tác liên nghị viện khu vực.
Quá trình thành lập tổ chức Liên nghị viện Hiệp hội các quốc gia Ðông-Nam Á (AIPO) đánh dấu sự nỗ lực của năm thành viên ban đầu của ASEAN là In-đô-nê-xi-a, Ma-lai-xi-a, Phi-li-pin, Xin-ga-po và Thái-lan, trong đó In-đô-nê-xi-a là quốc gia khởi xướng.
Sau những trao đổi ban đầu, nghị viện các nước thành viên ASEAN nhất trí tổ chức hội nghị đầu tiên tại Gia-các-ta để thảo luận thêm về việc hình thành diễn đàn hợp tác nghị viện. Hội nghị quyết định chọn In-đô-nê-xi-a là nước đăng cai Hội nghị Nghị viện ASEAN (APM-ASEAN Parliamentary Meeting) lần thứ nhất từ ngày 8-1-1975 đến ngày 11-1-1975.
Tại Hội nghị APM lần thứ nhất, nước chủ nhà In-đô-nê-xi-a đã đề nghị xây dựng và ký Ðiều lệ Hợp tác Nghị viện ASEAN. Các bên cũng đã thảo luận và nhất trí về các nội dung như sau:
1- Thúc đẩy hợp tác giữa nghị viện các nước thành viên ASEAN; thường xuyên tổ chức Hội nghị các nghị sĩ ASEAN;
2- Thành lập Ủy ban công tác gồm ba đại biểu của mỗi Nghị viện ASEAN do Phó Chủ tịch Hạ nghị viện In-đô-nê-xi-a làm Chủ tịch và trưởng đoàn các Nghị viện Ma-lai-xi-a, Xin-ga-po, Phi-li-pin và Thái-lan làm Phó Chủ tịch. Ủy ban Công tác có nhiệm vụ khuyến nghị hình thức và cơ cấu của diễn đàn hợp tác liên nghị viện ASEAN và chuẩn bị dự thảo Ðiều lệ của hợp tác liên nghị viện ASEAN;
3- Ủy ban Công tác họp sau Hội nghị APM lần thứ nhất một tháng;
4- Hội nghị APM lần thứ hai sẽ được tổ chức tại Cu-a-la Lăm-pơ, Ma-lai-xi-a.
Hội nghị APM lần thứ hai tại Cu-a-la Lăm-pơ diễn ra từ ngày 20 đến ngày 23-8-1975 đã quyết định đổi tên của diễn đàn dự kiến từ Hợp tác Liên nghị viện ASEAN thành Tổ chức Liên nghị viện Hiệp hội các quốc gia Ðông-Nam Á (AIPO). Tuy nhiên, Hội nghị không đạt được đồng thuận về tiêu chuẩn và thủ tục gia nhập tổ chức.
Tại Hội nghị APM lần thứ ba được tổ chức tại Ma-ni-la, thủ đô Phi-li-pin từ ngày 29-8 đến ngày 2-9-1977, bản dự thảo Ðiều lệ Tổ chức Liên nghị viện ASEAN đã được Trưởng đoàn các Nghị viện In-đô-nê-xi-a, Ma-lai-xi-a, Xin-ga-po, Phi-li-pin và Thái-lan thảo luận và nhất trí thông qua vào ngày diễn ra phiên bế mạc của hội nghị (2-9-1977). Sự kiện lịch sử này đánh dấu sự ra đời của AIPO, 10 năm sau khi ASEAN được thành lập.
Có thể nói, AIPO là một thực thể hợp tác của nghị viện các nước thành viên ASEAN nhằm giải quyết những mối quan tâm chung, thúc đẩy hòa bình, ổn định, thịnh vượng theo các nguyên tắc và mục tiêu chung. Sự ra đời của AIPO đã góp phần đáp ứng nguyện vọng xây dựng Ðông-Nam Á trở thành một khu vực hòa bình, ổn định, hợp tác và phát triển bền vững của nhân dân các nước trong khu vực. Các nghị sĩ do người dân bầu ra, có vị trí là người đại diện của nhân dân, đã tích cực tạo ảnh hưởng đến cộng đồng để giữ vững tinh thần hợp tác trong nhân dân ASEAN.
Theo Ðiều lệ của AIPO, hằng năm Ðại hội đồng của AIPO họp một lần do nghị viện một quốc gia thành viên AIPO đăng cai tổ chức tại nước mình, luân phiên theo thứ tự bảng chữ cái tiếng Anh của tên các nước thành viên. Từ năm 1978 cho đến nay, đã có 30 kỳ họp Ðại hội đồng của AIPO (sau này là AIPA) được tổ chức.
Bước vào thế kỷ 21, đứng trước bối cảnh quá trình toàn cầu hóa diễn ra ngày càng mạnh mẽ, các thể chế hợp tác quốc tế cũng phải tự cải tổ để đổi mới sao cho hoạt động hiệu quả và thiết thực hơn. Bản thân LHQ và các cơ quan của LHQ cũng đang được đổi mới và hoàn thiện hơn. Liên minh Nghị viện thế giới (IPU-Inter-Parliamentary Union), tổ chức liên nghị viện lớn nhất hành tinh cũng đã bắt đầu quá trình này từ những năm gần đây.
Ðối với AIPO, tại nhiều kỳ Ðại hội đồng và đặc biệt là từ Ðại hội đồng AIPO-22 tại Thái-lan, đã có ý kiến đề xuất nên cải tổ mạnh mẽ AIPO để tiến tới xây dựng một nghị viện chung cho khu vực, có chức năng lập pháp và có quyền năng lớn hơn đối với những quyết sách của ASEAN. Tuy nhiên, qua quá trình thảo luận kéo dài, Nghị viện các quốc gia thành viên đã thống nhất rằng, cần xây dựng Tổ chức Liên nghị viện ASEAN thành một cơ chế hợp tác hiệu quả và thiết thực hơn. Việc cải tổ AIPO cần có lộ trình và phù hợp với các bước đi của ASEAN, không thể nóng vội thiết lập sớm một cơ quan lập pháp chung cho khu vực vì khác với Liên minh châu Âu và Nghị viện châu Âu, tại Ðông-Nam Á, ASEAN là một cộng đồng các quốc gia có sự khác biệt lớn về trình độ phát triển, về chế độ chính trị, đa dạng và khác biệt về văn hóa, ngôn ngữ. Sự liên kết nội khối của ASEAN ở mức độ thấp hơn sự liên kết nội khối của Liên minh châu Âu. Các quốc gia trong AIPO nói chung thực thi chính sách đối ngoại với nhiều điểm đồng nhất là về hòa bình, ổn định, hợp tác, phát triển và quan hệ với các nước ngoài khu vực; tuy nhiên, ở từng quốc gia có những định hướng và ưu tiên khác nhau trong chính sách đối ngoại của mình.
Vì vậy, tại Ðại hội đồng AIPO lần thứ 26 được tổ chức ở Viêng Chăn, Lào vào tháng 9-2005, Ðại hội đồng đã giao nhiệm vụ cho Hạ nghị viện In-đô-nê-xi-a tổ chức Hội nghị đặc biệt về việc chuyển đổi AIPO trở thành một tổ chức hiệu quả và liên kết chặt chẽ hơn.
Thực hiện nhiệm vụ này, Hội nghị chuyển đổi lần thứ nhất đã được tổ chức tại Bali từ ngày 26 đến ngày 29-3-2006 và đã đưa ra đề xuất sửa đổi Ðiều lệ AIPO nhằm trao nhiều quyền hạn hơn cho Chủ tịch AIPO, Tổng Thư ký và Ban Chấp hành.
Kết quả thảo luận của Hội nghị chuyển đổi lần thứ nhất đã được thông qua tại Hội nghị lần thứ hai tổ chức tại Gia-các-ta từ ngày 26 đến ngày 30-7-2006.
Tại Ðại hội đồng AIPO-27 được tổ chức ở Phi-li-pin từ ngày 10 đến ngày 15-9-2006, sau nhiều cuộc họp tranh luận sôi nổi, chân thành và xây dựng, Ðại hội đồng đã rà soát lại toàn bộ Ðiều lệ và đã chỉnh sửa lại bản Ðiều lệ, trong đó đổi tên Tổ chức Liên nghị viện Hiệp hội các quốc gia Ðông-Nam Á (AIPO) thành Hội đồng Liên nghị viện Hiệp hội các quốc gia Ðông-Nam Á (AIPA). Mục đích của việc đổi tên là nhằm thể hiện rõ hơn tính chất, đặc điểm hoạt động của AIPA, qua đó đẩy mạnh các hoạt động của AIPA thiết thực hơn, hiệu quả hơn, tăng tính liên kết, tính ràng buộc hơn giữa các thành viên của tổ chức này.
Việc thông qua Ðiều lệ của AIPA thay thế cho Ðiều lệ AIPO trước kia đánh dấu việc chuyển đổi Tổ chức Liên nghị viện Hiệp hội các quốc gia Ðông-Nam Á thành Hội đồng Liên nghị viện Hiệp hội các quốc gia Ðông-Nam Á (AIPA), mở ra kỷ nguyên mới của hội nhập và hợp tác chặt chẽ hơn giữa nghị viện các nước ASEAN.
Từ khi đổi tên từ AIPO thành AIPA, phát huy những thành công của AIPO, AIPA đang có những nỗ lực đóng góp tích cực cho quá trình xây dựng Cộng đồng ASEAN.
Tại Ðại hội đồng AIPA-27 được tổ chức ở Phi-li-pin vào tháng 9-2006, AIPA đã thông qua Nghị quyết về việc thiết lập cơ chế tham vấn thường xuyên giữa AIPA và ASEAN, mời lãnh đạo ASEAN và AIPA tham dự các kỳ họp Ðại hội đồng và Hội nghị thường niên cấp cao của nhau nhằm trao đổi ý kiến về các vấn đề cùng quan tâm và phối hợp hành động vì những mục tiêu chung của khu vực.
Nhằm tạo ra cơ chế thúc đẩy việc trao đổi thông tin, quan điểm về việc phát triển các sáng kiến lập pháp chung với mục tiêu hài hòa hóa pháp luật giữa các nước thành viên AIPA, Ðại hội đồng AIPA lần thứ 28 ở
Ma-lai-xi-a đã thông qua Nghị quyết về việc thành lập Nhóm tư vấn AIPA (AIPA Caucus) gồm đại diện nghị viện các nước thành viên (mỗi nước ba đại biểu), để thiết lập kênh trao đổi và chia sẻ thông tin cũng như triển khai các sáng kiến lập pháp giữa các nước thành viên AIPA. Triển khai Nghị quyết của Ðại hội đồng AIPA-29 tại Xin-ga-po, Hội nghị lần thứ nhất Nhóm tư vấn AIPA đã được tổ chức tại Cu-a-la Lăm-pơ, Ma-lai-xi-a vào tháng 4-2009 để trao đổi về khả năng thực hiện hài hòa hóa pháp luật của các nước thành viên ASEAN trong các lĩnh vực chống buôn bán ma túy và chống buôn bán người nhằm tăng cường sự hợp tác trong việc thực thi pháp luật trong các lĩnh vực này. Báo cáo của Hội nghị đã được gửi tới Ðại hội đồng AIPA lần thứ 30 tổ chức tại Pattaya, Thái-lan vào tháng 8-2009.
Thực hiện chủ trương tăng cường sự tham gia của nghị viện các nước thành viên trong việc giải quyết các vấn đề ASEAN và thúc đẩy hơn nữa sự phối hợp giữa tổ chức liên nghị viện và liên chính phủ ở khu vực, Chủ tịch Quốc hội Thái-lan, Chủ tịch AIPA-30 đã có sáng kiến tổ chức cuộc gặp không chính thức lần đầu tiên giữa đại diện lãnh đạo nghị viện các nước thành viên AIPA và những người đứng đầu chính phủ các nước ASEAN trong khuôn khổ Hội nghị thượng đỉnh ASEAN lần thứ 14 được tổ chức tại Hủa Hỉn, Thái-lan vào tháng 2-2009.
Trong khuôn khổ Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 16 tại Hà Nội vào tháng 4-2010, theo sáng kiến của Việt Nam, cuộc họp cấp cao giữa các nhà lãnh đạo ASEAN với đại diện AIPA đã được tổ chức để bàn về các biện pháp tăng cường hợp tác giữa AIPA và ASEAN. Như vậy, với việc tổ chức thành công hội nghị này, tính chính thức trong quan hệ giữa AIPA và ASEAN đã được nâng lên một bước phát triển mới. Ðây là đóng góp quan trọng của Việt Nam trong năm 2010, là nước chủ nhà của cả ASEAN và AIPA, nhất là trong việc tăng cường phối hợp giữa cơ quan hành pháp và lập pháp hướng tới mục tiêu chung là xây dựng Cộng đồng ASEAN vào năm 2015.
