Nhà Rông, nét văn hóa độc đáo ở Tây Nguyên

Từ bao đời nay, Nhà Rông là nơi sinh hoạt văn hóa cộng đồng của đồng bào các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh Kon Tum. Ðối với các buôn làng dân tộc ở Tây Nguyên nói chung và Kon Tum nói riêng thì sự tồn tại của làng gắn với Nhà Rông là mối quan hệ không thể tách rời. Nhận thức đúng vị trí, vai trò quan trọng của Nhà Rông trong đời sống cộng đồng các dân tộc thiểu số tỉnh Kon Tum, từ năm 1999, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Kon Tum đã tiến hành khảo sát toàn diện thực trạng Nhà Rông trên địa bàn toàn tỉnh. Kết quả khảo sát cho thấy trong 625 làng đồng bào dân tộc thiểu số, chỉ có 265 Nhà Rông; riêng huyện Ngọc Hồi chỉ còn sáu Nhà Rông/tổng số 63 làng dân tộc thiểu số của huyện.

Tình trạng hư hỏng, xuống cấp Nhà Rông cũng như những thay đổi trong kiến trúc dân gian truyền thống và nội thất của Nhà Rông là lời cảnh báo mà Hội nghị chuyên đề về "Nhà Rông - Nhà Rông văn hóa, thực trạng và giải pháp" của tỉnh Kon Tum đã đặt ra. Tỉnh ủy, UBND và các địa phương Kon Tum đã ý thức rõ vai trò của Nhà Rông trong sinh hoạt văn hóa của nhân dân, đã có nhiều chỉ thị, hành động thiết thực để khôi phục Nhà Rông truyền thống, vừa giữ gìn bản sắc, vừa nâng cao hưởng thụ văn hóa cho đồng bào. Tính đến tháng 10-2009, toàn tỉnh đã có 517 Nhà Rông/736 làng đồng bào dân tộc (đạt 70,2%). Ðiều đáng phấn khởi là trong quá trình xây dựng Nhà Rông, nhân dân đã tự đóng góp công, của tạo dựng. Kinh phí xây dựng mỗi Nhà Rông dao động từ 30 triệu đến 180 triệu đồng. Tổng kinh phí xây dựng Nhà Rông trên địa bàn tỉnh đến nay ước khoảng trên 20 tỷ đồng, hoàn toàn bằng phương thức xã hội hóa. Hiện nay có khoảng 40% số Nhà Rông  trên địa bàn tỉnh được hỗ trợ trang thiết bị (gồm âm ly, loa...), kinh phí được huy động từ nhiều nguồn, trong đó có nguồn của Chương trình 168.

Thực tế cho thấy, tại các làng mới khôi phục Nhà Rông, bên cạnh các sinh hoạt mang tính tâm linh, tín ngưỡng cổ truyền, thì các nội dung sinh hoạt văn hóa mới cũng diễn ra thường xuyên, sôi nổi. Tại đó, phong trào "Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa" cũng phát triển theo hướng có chất lượng và hiệu quả.

Qua thực tế bảo tồn, xây dựng và tổ chức hoạt động của các Nhà Rông trên địa bàn tỉnh Kon Tum đã có nhiều bài học kinh nghiệm quý, cho thấy rằng không thể thay thế Nhà Rông bằng Nhà Văn hóa hay tụ điểm văn hóa vì Nhà Rông không đơn thuần chỉ là nơi tổ chức các hoạt động văn hóa của cộng đồng làng, nó còn đặc biệt có ý nghĩa tâm linh với dân chúng.

Trong Nhà Rông, nhiều bản đã treo ảnh, tượng Bác Hồ, cờ Tổ quốc; Quốc hiệu để tỏ lòng kính trọng, biết ơn công lao của Ðảng, Bác Hồ đối với đồng bào các dân tộc; có bảng thông báo nội bộ, bảng quy ước bảo vệ rừng, quy ước về an ninh trật tự, nội dung, tiêu chí xây dựng GÐVH, Làng văn hóa.

Về nội dung, hình thức sinh hoạt văn hóa tại Nhà Rông: Nhà Rông được coi như một Nhà Văn hóa của làng, là nơi diễn ra các hoạt động chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội của làng (trừ sinh hoạt tôn giáo); là nơi đón tiếp và lưu giữ khách mỗi khi đến làng, vì vậy cần thường xuyên đưa các hoạt động sinh hoạt chuyên đề của thôn, làng về Nhà Rông để tổ chức và có thể sử dụng Nhà Rông để hội họp, học tập quán triệt các chủ trương, chính sách, Nghị quyết của Ðảng và Nhà nước, đồng thời tổ chức các hoạt động văn hóa mới như: Thông tin lưu động, chiếu phim, biểu diễn nghệ thuật, mít-tinh... do các cơ quan, đoàn thể tổ chức nhằm nâng cao hưởng thụ văn hóa và kích thích sáng tạo văn hóa quần chúng ở trên địa bàn.

Chính quyền nên vận động các Già làng, các nghệ nhân cao tuổi tổ chức định kỳ các đêm sinh hoạt văn hóa truyền thống tại Nhà Rông như: hát kể trường ca, dạy đánh cồng, chiêng, múa xoang, đàn, hát dân ca, dạy làm sáo, đàn Tơ rưng và dạy các nghề truyền thống như đan lát, dệt vải, đẽo tượng... nhằm lưu truyền cho thế hệ sau, đồng thời nâng cao lòng tự tôn của dân tộc. Mặt khác nên vận động đồng bào khôi phục, duy trì những lễ, hội cộng đồng; những sinh hoạt văn hóa truyền thống có giá trị, mang tính nhân văn tại Nhà Rông; Ðội ngũ giáo viên hoặc chi đoàn thanh niên tổ chức sinh hoạt định kỳ và đọc sách báo cho thanh niên, dân làng nghe. Nguồn sách báo có thể từ ngân sách xã, từ việc vận động nhân dân đóng tiền mua, quyên góp sách báo cũ luân chuyển của thư viện huyện...

Việc quản lý, khai thác, sử dụng Nhà Rông và  trang thiết bị phục vụ sinh hoạt cộng đồng tại Nhà Rông được thực hiện theo nguyên tắc tự quản, phù hợp với phong tục tập quán, hương ước, quy ước của từng làng, trên cơ sở giữ được truyền thống dân tộc mình đồng thời tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa mới, làm phong phú thêm bản sắc văn hóa dân tộc và không trái với pháp luật.

Thực tế tại địa bàn tỉnh Kon Tum cho thấy nơi nào có sự quan tâm chỉ đạo sâu sát của cấp ủy đảng và chính quyền thì nơi đó phong trào xây dựng, tu sửa Nhà Rông phát triển, vì vậy không chỉ riêng tỉnh Kon Tum mà các tỉnh  khác cũng cần tăng cường sự chỉ đạo, lãnh đạo của các cấp ủy đảng và chính quyền trong việc xây dựng và tổ chức các hoạt động tại Nhà Rông. Có như vậy, đời sống văn hóa tinh thần và bản sắc văn hóa của các dân tộc Tây Nguyên mới được giữ gìn và phát huy hiệu quả tích cực.

HỒNG HÀ