Nguồn nước của người Dao đỏ

Dựa vào nguồn nước để có cuộc sống ấm no

Ở Tả Phìn, thầy cúng là một chức danh rất được tôn trọng trong các bản làng của người Dao Ðỏ, đó là người có học thức, đọc được các sách cổ, biết đạo lý, nắm vững nhiều nghi thức lễ tế và kiến thức chữa trị bệnh tật. Thầy cúng còn biết múa, hát phục vụ nghi lễ, được coi như cha mẹ trong gia đình.

Khi tôi đến nhà thầy cúng Pàn Pà Sẩu thì trời đã tối, người dân trong bản đang hối hả chuẩn bị cho lễ cúng thần nước ngày mai. Mặc dù lễ vật đơn giản, nhưng sau lễ cúng có một buổi sinh hoạt cộng đồng, nên mọi người chuẩn bị nhiều thực phẩm như gà, lợn, xôi... cho bữa cơm cả bản ăn chung, lấy may.

Bên bếp lửa đốt bằng những nhành thông, nhành quế khô, ông Pàn Pà Sẩu kể cho chúng tôi nghe nhiều điều lý thú về vai trò của nước trong đời sống tâm linh người Dao Ðỏ. Thờ thần nước xuất hiện trong tất cả loại tín ngưỡng cơ bản của người Dao Ðỏ ở Việt Nam, từ tín ngưỡng thờ cúng Bàn Vương, tổ tiên, đến tín ngưỡng cá nhân trong chu kỳ vòng đời của người Dao Ðỏ. Người Dao Ðỏ quan niệm, nước là nguồn mạch vũ trụ, liên kết các tầng thế giới, duy trì sự sống của con người. Trong sách cổ của người Dao ghi "nước được ban từ trên trời xuống mặt đất và các con sông", bởi vậy, người Dao Ðỏ quan niệm, đáy sông là tầng thứ ba của thế giới, nơi thủy thần ngự trị. Con người khi chết, muốn được về giới tiên phải vượt qua chín suối. Vì vậy, trong ngày làm ma, cắt tang, con cháu dâng lên Om tòi (bàn thờ tổ tiên) bát nước, tẩy rửa mọi bụi bẩn cho linh hồn người chết. Người Dao Ðỏ thường làm lễ cúng thần nước ở miếu cầu thần, giữa những khu ruộng bậc thang, cách xa bản, xa miếu thờ Thành Hoàng làng, để cầu xin sự hỗ trợ của thần nước, thần đất, thần nông, phù hộ cho họ đắp đập, đưa nước về sinh hoạt, canh tác thuận lợi.

Sáng sớm hôm sau, vợ thầy cúng Pàn Pà Sẩu dặn chúng tôi, đi giày hoặc dép quai hậu cho chắc chân, vì đường đến nơi cúng thần nước xa và dốc, khó đi. Bà bảo, lễ cúng bây giờ giản lược đi nhiều, nhưng vẫn được tổ chức hằng năm, được coi như ngày hội của bản.

Sáu giờ sáng, sương còn giăng mù khắp nơi, chúng tôi cùng thầy cúng Pàn Pà Sẩu và một số người giúp việc leo ngược dốc, đi lên khe nước đầu nguồn. Ðến nơi, mọi người nhanh tay sắp lễ vật trên chiếc bàn nhỏ, gồm một con gà trống, một miếng thịt lợn, một chai rượu, một bát gạo để cắm hương và một bát nước. Bày xong đồ lễ, thầy cúng hát bài Mời thần. Tôi là người Dao Tiền nên nghe tiếng Dao Ðỏ có nhiều từ không hiểu nghĩa, song cũng đoán được đây là bài hát mời Ngọc Hoàng, Bàn Vương, thần đất, thần nước về phù hộ cho dân bản, cả năm mưa thuận gió hòa, đủ nước sinh hoạt, canh tác cho bà con trong bản. Bài hát có đoạn: Chắp tay lạy khấn Ngọc Hoàng/Lạy khấn Bàn Vương, tiên tổ/Thần thổ địa và Pù Rằn man/Xin về đây phù cho dân bản/Có được nguồn nước nhiều, nước trong.

Thầy cúng Pàn Pà Sẩu làm lễ cúng thần nước.

Xong phần nghi lễ, thanh niên trong bản và các chủ gia đình cùng nhau đắp đập, dẫn nước về bản. Tôi nhanh nhảu cầm cuốc định cùng mọi người đắp đập, nhưng thầy cúng Sẩu vội ngăn lại: "Phong tục quy định đàn bà, con gái, phụ nữ mới sinh nở, đàn ông chưa làm lễ cấp sắc không được tham gia tìm nguồn nước, cúng nguồn nước. Cháu là người tìm hiểu những phong tục của dân tộc mình, nên khi cúng, bác phải xin các thần thì cháu mới được tham dự đấy!". Thấy tôi bần thần, ông Sẩu cười bảo, người Dao mình đã tiến bộ hơn xưa rất nhiều, nhưng phong tục tập quán vẫn được đồng bào bảo lưu và gìn giữ, còn nhiều kiêng kỵ, cho dù là ai vẫn phải thực hiện nghiêm.

Giữ nguồn nước bằng tín ngưỡng và luật tục

Sa Pa là khu nghỉ mát nổi tiếng, bên cạnh việc đóng góp tích cực vào phát triển kinh tế - xã hội, hoạt động du lịch đã gây ra không ít tác động xấu đến môi trường và nguồn nước.

Do khai thác quá mức, tài nguyên nước và các tài nguyên liên quan như đất, rừng đang dần suy kiệt, nhất là việc xây dựng ồ ạt các hồ thủy điện, ảnh hưởng các lưu vực sông tại Bản Hồ, Lao Chải, Trung Chải, Ô Quý Hồ... Ða số các công trình hồ chứa thủy điện tại Sa Pa chưa có quy trình vận hành, hoặc có nhưng chưa hợp lý, khiến việc tích nước, xả nước vào những thời kỳ nhất định trong năm, đặc biệt vào mùa khô, không bảo đảm nguồn nước tối thiểu cho hạ lưu.

Người Dao Ðỏ đã xây dựng một hệ thống luật tục bảo vệ nguồn nước, dựa vào những tín ngưỡng tâm linh, điều này giúp họ giữ được tương đối tốt nguồn nước, bởi người dân không dám vi phạm tín ngưỡng của dân tộc mình. Tuy nhiên, ngày nay, do dân số tăng, diện tích rừng bị tàn phá, ngành du lịch phát triển, các công trình thủy điện được xây dựng ồ ạt, nguồn nước bị khai thác bừa bãi, dẫn đến tình trạng hạn hán, lũ quét. Và người Dao Ðỏ ứng xử với nguồn nước không còn mềm mại, linh hoạt như xưa. Họ không còn thuận theo thiên nhiên, không dựa theo dòng chảy của nguồn nước nữa. Vì vậy, các cơ quan chức năng cần tuyên truyền tới bà con việc bảo vệ tài nguyên nước bằng pháp luật, bởi nước là tài sản quý không chỉ của một tộc người, mà còn là tài sản quốc gia; cần coi trọng vai trò của cộng đồng trong việc sử dụng và khai thác nguồn nước. Nhà nước cũng phải có chính sách phát triển các công trình thủy điện phù hợp, để bảo tồn cảnh quan thiên nhiên, cũng như nguồn tài nguyên nước của Sa Pa.

Tục lấy nước đầu năm của người Dao Ðỏ có ý nghĩa nhân văn sâu sắc, giáo dục con cháu phải biết bảo vệ gìn giữ nguồn nước, bảo vệ rừng, bảo vệ môi trường để cuộc sống được ấm no hạnh phúc. Người Dao Ðỏ luôn quan niệm phá rừng là phá chỗ ở của thần nước, thần sẽ đi nơi khác, nguồn nước vì thế sẽ mất đi. Chính yếu tố tâm linh đã góp phần tạo nên cách ứng xử của đồng bào với nguồn nước, góp phần bảo vệ nguồn nước bền vững hơn.

... Một ngày hội của bản bắt đầu sau lễ cầu thần nước. Sẽ lại ngân vang những lời Páo dung ngọt ngào của người dân trong bản: Hôm nay ngày cúng chủ nước sông/Dân bản chúng tôi có chút lễ bằng rau/Cùng nhau đến nơi đầu nguồn/Ðể xin thần cho nước, cho mưa.../Có mưa rào, mưa ra gạo lúa/Có mưa rào cuộc sống ấm no/Có mưa rào nguồn nước không cạn/Có mưa rào có nước làm ăn... Và chúng tôi tin rằng, người Dao Ðỏ sẽ bảo vệ được nguồn nước của mình, như những câu ca ngọt ngào, trong mát tựa mạch nước ngầm tuôn ra từ lòng đất.