"Người thầy" (NXB Quân đội nhân dân, quý I năm 2023) dày gần 500 trang được viết dưới dạng chuyện kể, gần với hình thức chương, hồi. Về thể loại có thể gọi đây là hồi ức, tự truyện, hoặc truyện. Ở ngôi "tôi", tác giả, người dẫn chuyện, đã gặp gỡ, làm việc với những nhân vật nắm giữ những cương vị quan trọng của Nhà nước và quân đội ở những thời điểm đặc biệt của lịch sử. Là tác phẩm phi hư cấu, bên cạnh nhân vật chính, xuyên suốt, là Thiếu tướng Ðặng Trần Ðức, tác giả đã cho bạn đọc cơ hội "gặp gỡ" một số nhân vật lịch sử nổi tiếng: ông Sáu Nam (Chủ tịch nước Lê Ðức Anh) với vai trò người đứng đầu Nhà nước và quân đội, đồng thời là người chỉ huy cao nhất quân tình nguyện Việt Nam ở Campuchia; các vị tướng đứng đầu tình báo quân đội: Vũ Chính, Tư Văn (Nguyễn Như Văn); những nhà tình báo "huyền thoại": Hai Trung (Phạm Xuân Ẩn), Sáu Trí (Nguyễn Văn Khiêm), Hai Nhạ (Vũ Ngọc Nhạ)... Mỗi tên tuổi cùng cuộc đời và chiến công của họ đều có thể trở thành đề tài của một hoặc nhiều cuốn sách.
Nhân vật trung tâm ông Ba Quốc là nhà tình báo nổi tiếng trong lịch sử tình báo Việt Nam, hội đủ những phẩm chất của một điệp viên "chui sâu, leo cao" hoàn hảo, một cán bộ tình báo tài năng, một nhà chỉ huy có tầm nhìn chiến lược và một con người có cá tính đặc biệt: nghiêm khắc, sắc sảo, quyết liệt nhưng vô cùng nhân văn, sâu sắc. Về những chiến công của ông trong 20 năm hoạt động phản gián giai đoạn trước năm 1975, bạn đọc đã ít nhiều biết đến qua hai bộ tiểu thuyết "Ông tướng tình báo và hai bà vợ" của Nguyễn Trần Thiết và "Tình báo không phải nghề của tôi" của Khuất Quang Thụy. Ở "Người thầy", tác giả viết về chặng đường đời và những đóng góp to lớn của ông cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc từ sau những năm 1975. Ðó là thời kỳ bộ đội tình nguyện Việt Nam giúp nước bạn Campuchia thoát khỏi chế độ diệt chủng của Khmer Ðỏ; thời kỳ chiến tranh biên giới phía bắc; thời kỳ hệ thống xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô và Ðông Âu sụp đổ và thời kỳ đặt nền móng tương lai cho ngành tình báo trong hoàn cảnh và điều kiện mới... Ðây là những thời điểm đầy khó khăn, đầy biến động của thế giới có ảnh hưởng sâu sắc đến Việt Nam, nhưng dưới sự lãnh đạo tài tình, sáng suốt của Ðảng cùng sự đóng góp của các cá nhân xuất sắc, chúng ta đã vượt qua và giành được nhiều thắng lợi.
Với nhiều người cầm bút, để tiếp cận và khai thác những nhân vật tình báo nổi tiếng là một thách thức. Khi tiếp cận được rồi thì chất liệu phong phú và cuộc đời hoạt động tiêu biểu của nhân vật chính lại đặt ra những thách thức mới: viết cái gì, viết như thế nào để không lộ bí mật, "né" được những vấn đề nhạy cảm của ngành mà vẫn bảo đảm tính chân thực, cuốn hút người đọc. Chưa kể nguy cơ bị sa lầy trong "rừng" tư liệu cái gì cũng mới, cũng hấp dẫn, nhưng lại không thể viết ra tất cả mọi thứ.
Là người trong cuộc, Thượng tướng Nguyễn Chí Vịnh đã tận dụng thế mạnh của người am hiểu công việc tình báo; sự gần gũi, chân tình cho dù rất nghiêm khắc của ông Ba Quốc, từ khi tác giả mới vào nghề, được ông ân cần dìu dắt, chỉ bảo; được ông Ba tin cậy chia sẻ những điều riêng tư trong cuộc sống vốn hạn chế bộc lộ tối đa vì đặc thù nghề nghiệp; được ông đào tạo thành một người chỉ huy tình báo sau này. Tác giả đã đi trên đường biên mong manh của sự sáng tạo: từ chi tiết ngồn ngộn của cuộc sống, chiến đấu của người chiến sĩ tình báo; những điều trao truyền đặc thù của nghề tình báo; cuộc đời phong phú, hấp dẫn của thầy Ba Quốc, để tìm ra một cách kể chuyện không làm văn, không màu mè nhưng lôi cuốn, thuyết phục. Bằng vốn hiểu biết và sự mẫn cảm tinh tế của người trong nghề, tác giả đã triển khai câu chuyện từ khía cạnh chân dung con người đời thường, từ đó khái quát tầm vóc phi thường của nhà tình báo xuất sắc với những chiến công thầm lặng mà hiển hách.
"Người thầy" không chỉ nói về những đóng góp quan trọng của ông Ba Quốc trong cuộc đấu tranh bảo vệ Tổ quốc mà còn nói về sự hy sinh không thể nói ra, những khó khăn ông phải vượt qua trong cuộc sống riêng tư éo le, những bài học về nghề tình báo, những tình cảm sâu kín và thấm đẫm tinh thần nhân văn cao đẹp với đồng đội, gia đình và thế hệ kế cận. Ông Ba Quốc và thế hệ của ông đã làm nên những huyền thoại, nhưng bản thân họ không phải là huyền thoại mà là con người bình thường như mỗi con người. Nghĩa là họ đối mặt với tất cả những vấn đề thuộc về con người. Và họ đã vượt qua những điều đó trên tinh thần phụng sự Tổ quốc là trên hết. "Ðối với ông, có hai điều quan trọng nhất trong cuộc đời, đó là tình yêu là lý tưởng. Tình yêu chỉ có một và lý tưởng cũng chỉ có một mà thôi. Tình yêu của ông Ba là tình yêu Tổ quốc, tình yêu gia đình, tình yêu dành cho cái đẹp và lẽ phải. Lý tưởng của ông cũng vậy, điều cao nhất ông hướng tới là hy sinh tất cả những gì mình có để đất nước có độc lập và hòa bình, người dân được hưởng hạnh phúc" - đây có lẽ là những đúc kết đầy đủ nhất của tác giả về Thiếu tướng tình báo Ðặng Trần Ðức và cũng là của thế hệ ông.
Dày gần 500 trang nhưng "Người thầy" có thể đọc một mạch vì sự hấp dẫn trong từng câu chuyện với vô vàn chi tiết, tình huống đặc biệt, bất ngờ, chân thực mà những cuốn tiểu thuyết trinh thám hư cấu khó sánh được. Ðó là những lần thoát hiểm nghẹt thở, những thất bại mang lại bài học sinh tử, những thành công phải trả giá bằng cuộc đời, những kỹ năng, phẩm chất của người tình báo trở thành những mẫu mực ứng xử. Cuốn sách này đã được tác giả ấp ủ từ lâu và mới hoàn thành vào dịp kỷ niệm 100 năm ngày sinh của nhà tình báo huyền thoại và cũng là sau khoảng 40 năm kể từ ngày đầu tiên được gặp và thọ giáo người thầy của mình.
