Sự kiện UNESCO công nhận mộc bản Trường Lưu là Di sản ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương đã một lần nữa khẳng định truyền thống hiếu học của người dân Hà Tĩnh cũng như những tinh hoa bác học đỉnh cao của dòng họ Nguyễn Huy nổi tiếng. Từ đây, khối mộc bản duy nhất về văn hóa, giáo dục của một dòng họ còn lưu giữ ở Việt Nam đã cùng với hơn 900 di sản khác trên thế giới trở thành tư liệu ký ức của nhân loại.
Di sản ký ức thế giới
Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Nguyễn Huy Mỹ - hậu duệ đời thứ 16 dòng họ Nguyễn Huy ở Trường Lưu, huyện Can Lộc (Hà Tĩnh) cho biết lý do MBTL được UNESCO công nhận bởi đây là di sản văn hóa của quá khứ được để lại cho đến ngày hôm nay chứa đựng nhiều giá trị tiêu biểu. Bộ mộc bản này có niên đại thuộc loại sớm nhất Việt Nam (cách đây khoảng 250 năm) còn được lưu giữ. Mộc bản này ra đời còn sớm hơn cả mộc bản triều Nguyễn và mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm đã được UNESCO công nhận trước đó. Điều độc đáo, đây là kho mộc bản tư nhân, tư gia gần như là duy nhất còn tồn tại đến ngày hôm nay...
Mộc bản trường học Phúc Giang có khoảng hơn 2.000 bản gỗ thị (đực) được khắc chữ Hán và Nôm để in sách phục vụ việc dạy học, khoa cử, chọn nhân tài cho quốc gia cuối thời Hậu Lê do dòng họ Nguyễn Huy ở làng Trường Lưu, xã Lai Thạch, huyện Thiên Lộc (nay là xã Trường Lộc, huyện Can Lộc - Hà Tĩnh) chế tác và gìn giữ. Mộc bản được khắc thủ công truyền thống một cách tinh xảo trên cả hai mặt, chữ được viết với thư pháp đẹp đẽ, thanh thoát với nhiều dạng chữ. Chiều dài mỗi tấm gỗ mộc bản bằng kích cỡ trang giấy 30x20cm.
Đặc biệt, MBTL chứa đựng nhiều tri thức tinh hoa có tác dụng to lớn thời bấy giờ về lịch sử, địa lý, chính trị, ngoại giao, biển đảo, nho giáo và các vấn đề liên quan khác. Việc MBTL là kho sách “đặc biệt” vừa được UNESCO công nhận là di sản ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương đã một lần nữa khẳng định truyền thống hiếu học của người dân Hà Tĩnh cũng như những tinh hoa bác học đỉnh cao của dòng họ Nguyễn Huy nổi tiếng.
Người có công sáng lập, duy trì MBTL này là Thám hoa Nguyễn Huy Oánh cùng những danh nhân văn hóa trong dòng họ Nguyễn Huy như: Nguyễn Huy Tựu, Nguyễn Huy Cự, Nguyễn Huy Quýnh, Nguyễn Huy Tự... Phần lớn các danh nhân này đã dạy học và quản lý tại Quốc Tử Giám. Các nội dung trong MBTL như Ngũ kinh toản yếu đại toàn; Toán, lý toản yếu đại toàn…đều được các nhà giáo, nhà văn dòng họ Nguyễn Huy nghiên cứu biên soạn lại một cách gọn gàng, dễ hiểu và phù hợp với thực tế sinh động.
Đặc biệt, có một số bản đồ khẳng định chủ quyền, lãnh thổ quốc gia rất có giá trị về mặt chứng cứ lịch sử. Việc duy trì và phát triển kho mộc bản tư nhân có quy mô cùng các giá trị tinh hoa về nội dung quả là một kỳ tích. Việc khắc, in mộc bản không chỉ tốn kém, mà phải có uy tín chính trị, học thuật thì mới được triều đình cho phép. Bởi việc in ấn luôn được các triều đình phong kiến quan tâm kiểm soát chặt chẽ.
MBTL gắn với Phúc Giang thư viện và Trường Lưu học hiệu đã tạo nên một trong những trung tâm văn hóa, giáo dục lớn của Đàng Ngoài. Nơi có tầm quan trọng đặc biệt trong đào tạo nhân tài (chủ yếu con em nông dân) cho cả vùng đất Hồng Lam từ giữa thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX. Theo “Đại Nam thực lục chính biên” của Quốc sứ quán triều Nguyễn: “Ông Nguyễn Huy Oánh dựng thư viện chứa mấy vạn quyển sách, trước sau dạy học trò mấy nghìn người. Học trò đỗ đạt làm quan cùng triều với ông có đến 38 người còn số thụ chức ở châu huyện, thị nhiều không kể xết… Nhiều người trong số họ là các nhà chính trị hoạt động xã hội xuất sắc, các nhà văn hóa, nhà giáo nổi tiếng có ảnh hưởng lớn đến quá trình phát triển đất nước; đặc biệt là nhiều nhà ngoại giao có vai trò quan trọng trong giao lưu văn hóa giữa các nước đường thời…”
Tuy nhiên, trải qua nhiều biến cố, thăng trầm của lịch sử, hiện toàn bộ MBTL – di sản ký ức thế giới vừa được công nhận chỉ còn 394 bộ được lưu giữ và bảo quản tại nhà riêng của ông Nguyễn Huy Mỹ ở xã Song Lộc (Can Lộc).
Phát huy giá trị di sản
Theo ông Phạm Sanh Châu – Tổng Thư ký Ủy ban UNESECO Việt Nam: Vượt khỏi khuôn khổ của một dòng họ, hệ thống văn bản của mộc bản Trường Lưu được đánh giá là có tính giáo dục cao, chứa đựng nhiều thông tin phong phú, đa dạng, có nhiều vấn đề liên quan đến giá trị lịch sử, văn hóa cổ của dân tộc.
Ngoài thông tin về giáo dục, văn học, nghề in, đời sống KT-XH của một vùng quê xa kinh thành, mộc bản Trường Lưu còn cung cấp thông tin về các dòng họ nổi tiếng ở Can Lộc cũng như Hà Tĩnh và sự hình thành truyện thơ Nôm, hình thành Hồng Sơn văn phái, mối liên hệ giữa văn chương bác học và văn chương bình dân...
Xuất phát từ những giá trị đó nên dù là gia sản của một dòng họ nhưng mộc bản trường học Phúc Giang có giá trị trong việc khai thác, nghiên cứu nhiều lĩnh vực: văn học, lịch sử, địa lý, kinh tế, chính trị, ngoại giao, giáo dục, kỹ thuật in ấn của Việt Nam thế kỷ 18. Mộc bản trường học Phúc Giang còn mở ra hai hướng nghiên cứu chính; đó là hướng nghiên cứu hệ thống di sản liên quan đến giáo dục, khoa cử thời Trung đại và cách thức tiếp thu hệ thống kinh điển Nho giáo Trung Quốc. Mộc bản trường học Phúc Giang là một trong số di sản mộc bản phong phú, thể hiện truyền thống hiếu học và diện mạo văn hiến mang tính khu vực của xứ Nghệ
Tại hội nghị toàn thể lần thứ 7 Ủy ban Chương trình ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương, các đại biểu đều thống nhất tiếp tục chiến lược tăng cường hợp tác quốc tế trong việc bảo vệ, giữ gìn các di sản tư liệu. Đồng thời, gửi thông điệp nhằm nâng cao nhận thức và sự quan tâm của các chính phủ cũng như cả cộng đồng tích cực gây quỹ để tiếp cận và hỗ trợ bảo tồn, phát huy các di sản tư liệu, đặc biệt là những di sản quý hiếm mang tính toàn cầu như Mộc bản trường học Phúc Giang của Hà Tĩnh, Việt Nam.
Phải nói rằng, thời gian qua tỉnh Hà Tĩnh cùng con cháu dòng họ Nguyễn Huy cũng đã nỗ lực trong việc bảo tồn MBTL. Trong đó có việc Bảo tàng Hà Tĩnh đã tổ chức số hóa và dập thành sách Mộc bản trường học Phúc Giang. Bảo tàng Hà Tĩnh đang cùng dòng họ Nguyễn Huy Trường Lưu nghiên cứu các giải pháp bảo quản nhằm kéo dài tuổi thọ cho mộc bản; có kế hoạch hợp tác với Viện nghiên cứu Hán Nôm, Viện văn học, Thư viện Quốc gia… tổ chức triển lãm, công bố mộc bản dưới nhiều hình thức như biên dịch, in sách, triển lãm, làm phim tư liệu.
Các con cháu trong dòng họ, đặc biệt là Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Huy Mỹ đã dày công sưu tầm các cuốn sách cổ do dòng họ Nguyễn Huy đã in, đã lưu trong thư viện Phúc Giang để phục chế lại các mộc bản đã mất. “Thậm chí lần tìm các sách cổ của thư viện Phúc Giang tại các thư viện quốc tế lẫn thư viện gia đình của các học giả trong nước” ông Nguyễn Huy Mỹ cho biết thêm.
Tiến sĩ Võ Hồng Hải, Phó Chủ tịch HĐND tỉnh Hà Tĩnh, nguyên Bí thư huyện ủy Can Lộc chia sẻ: “Ban Thường vụ Tỉnh ủy Hà Tĩnh và huyện Can Lộc cũng đã thống nhất chủ trương xây dựng Đề án làng văn hóa du lịch Trường Lưu nhằm nâng tầm và khai thác hiệu quả các giá trị văn hóa, lịch sử của làng Trường Lưu, trong đó có mộc bản trường học Phúc Giang. Việc mộc bản trường học Phúc Giang được công nhận di sản tư liệu thế giới sẽ là tài nguyên vô giá để xây dựng thành làng văn hóa du lịch Trường Lưu”.
Tuy nhiên việc xây dựng làng văn hóa Trường Lưu cho xứng tầm là một trung tâm giáo dục lớn cổ xưa để lôi cuốn khách du lịch cũng đặt ra nhiều thách thức không nhỏ, nhất là việc kết hợp đồng bộ giữa quy hoạch và đầu tư xây dựng xã nông thôn mới gắn với phát triển làng văn hóa. Cùng với đó là việc phục dựng lại các di tích văn hóa lịch sử ở làng Trường Lưu và “bát cảnh” nổi tiếng một thời. Đồng thời, sớm khôi phục lại thư viện Phúc Giang ngay trên vị trí cũ nơi có hẳn ba gian nhà chứa đầy BMTL… Được biết, tuy diện tích không lớn, dân số không nhiều nhưng hiện làng Trường Lưu có đến 11 di tích cấp quốc gia và cấp tỉnh.
Việc trước mắt mà huyện Can Lộc cần phải làm đó là quy hoạch làng văn hóa Trường Lưu cho xứng tầm và tạo cơ chế thu hút các nguồn xã hội hóa đầu tư để từng bước xây dựng. Huyện Can Lộc cần tiếp tục phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Tĩnh tổ chức các tour du lịch văn hóa lịch sử tâm linh như: Chùa Hương – Ngã ba Đồng Lộc – Làng văn hóa Trường Lưu gắn với việc trưng bày “khoe” di sản mộc bản. Đồng thời tạo ra các sản phẩm du lịch như phiên bản mộc bản để bán cho du khách làm kỷ niệm. Có như vậy MBTL mới trường tồn và xứng tầm là di sản ký ức thế giới.
