Những vùng trồng lúa mùa nổi biến mất dần trên đồng ruộng. Nhắc đến giống lúa này, các lão nông, người có tuổi đều luyến nhớ vì đây là lúa sạch, trồng ít sử dụng phân bón, thuốc trừ sâu và hạt gạo có giá trị dinh dưỡng cao...
Hạt lúa nặng hạt phù sa
Để lưu giữ nguồn gien lúa mùa, thời gian qua, Viện Biến đổi Khí hậu, Đại học An Giang, đã sưu tầm các giống lúa mùa nhằm bảo tồn, lưu giữ nguồn lúa quý cũng như giữ lại hạt giống đặc trưng một thời của Đồng bằng sông Cửu Long.
Lúa mùa nổi chỉ xuất hiện trong mùa nước nổi (còn gọi mùa lũ), lúc xưa chiếm diện tích lớn nhất ở vùng Tứ giác Long Xuyên, Đồng Tháp Mười.
Hiện, Viện Biến đổi Khí hậu đang bảo tồn hơn 300 giống lúa mùa nổi vùng châu thổ, như: Nàng Pha, Nàng Tây Đùm, Tàu Binh, Chệch Cụt, Nàng Chồi, Nàng Chi, Bông Sen, Hương Lài.... và nhiều giống lúa mùa của một số nước.
Lúa mùa nổi chỉ xuất hiện trong mùa nước nổi (còn gọi mùa lũ), lúc xưa chiếm diện tích lớn nhất ở vùng Tứ giác Long Xuyên, Đồng Tháp Mười.
Tại An Giang lúc trước, diện tích trồng hơn 300.000 ha, nhưng từ thập niên 90 trở về sau, diện tích mỗi năm một giảm mạnh.
 |
Nông dân xã Vĩnh Phước thu hoạch lúa mùa trong vụ trồng các năm trước |
Đến nay, tại An Giang, vùng trồng lúa mùa nổi chỉ còn tại huyện Tri Tôn. Vụ lúa mùa 2022-2023, tổng diện tích xuống giống 147 ha tập trung tại xã Vĩnh Phước 98,7 ha; còn lại ở thị trấn Châu Lăng và 2 xã Núi Tô, An Tức.
Theo Phòng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn huyện Tri Tôn, vụ lúa mùa 2023-2024, tổng diện tích xuống giống 181ha, trong đó tại xã Vĩnh Phước 121 ha, nhưng vụ lúa mùa 2024-2025 chỉ còn 66 ha tại xã Vĩnh Phước.
Ông Nguyễn Văn Đông ở ấp Vĩnh An, xã Vĩnh Phước, huyện Tri Tôn chuyên trồng lúa mùa nổi, cho biết, hơn 20 năm qua, vào mùa nước nổi, nông dân ấp Vĩnh An lại trồng lúa mùa.
Ấp Vĩnh An là vùng trũng thấp nhất huyện như lòng chảo gom nước về đây và vùng này đất ruộng còn nhiễm phèn, cây lúa mùa thích nghi đất phèn nên mọc được, khi gieo lúa không sợ cua, ốc bươu vàng cắn phá lúa non vì loài này bị nước phèn diệt.
Trồng lúa mùa cho thu nhập cao hơn lúa thường vì không tốn công chăm sóc, tiền phân bón, thuốc trừ sâu, cũng không sợ bị chuột cắn phá. Khi phù sa tràn vào, đất phèn bị lắng xuống, phù sa và nước ngọt là chất bồi dưỡng cho cây lúa mọc tốt.
Ông Nguyễn Văn Đông, ấp Vĩnh An, xã Vĩnh Phước, huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang
Theo ông Đông, thời gian trồng lúa mùa kéo dài hơn 5 tháng, bắt đầu từ tháng 6 âm lịch tới tháng 12 nước rút, lúa chín vàng bông, nông dân bắt đầu gặt. Trải qua nhiều tháng ròng ngâm mình trong nước ngấm chất ngọt phù sa, ngậm sương trời nên gạo lúa mùa rất sạch.
 |
Gạo lúa mùa có giá trị dinh dưỡng cao |
Thân lúa mùa chiều dài hơn 1,6m và nước nổi dâng cao đến đâu lúa mọc cao đến đó. Thân lúa cao kết lại thành vùng đệm êm ấm nên cá tôm tự nhiên tìm đến trú ẩn. Cá ăn côn trùng, sâu rầy phá lúa nên nông dân khỏi tốn công phun xịt thuốc diệt rầy.
Cá đồng nhiều nên trong khi chờ gặt lúa, nông dân giăng lưới bắt cá bán hoặc ăn nên khỏi tốn tiền đi chợ mua cá. Khi nước nổi rút, nông dân thu chặn lưới bắt cá đồng bán cho thương lái.
Vụ lúa năm 2023-2024, lúa mùa giá 16.000 đồng/kg, gần gấp đôi lúa thường nên nông dân trồng lúa mùa có thu nhập khá, trừ chi phí, lãi hơn 2 triệu đồng mỗi công.
Ông Nguyễn Văn Hoàng chuyên trồng lúa mùa bộc bạch, lợi nhuận cao do suốt vụ nông dân không tốn công, tốn sức, không dùng phân bón, thuốc trừ sâu như trồng lúa thường.
Ông Hoàng giải thích thêm, quan trọng khi thu hoạch xong, nhà nông đốt những gốc rạ của thân lúa mùa và tro của chúng hòa với đất thành lớp màu mỡ. Từ lớp đất tốt tươi này, nông dân cho máy cày xới lên, trồng khoai mì, trồng hoa màu như kiệu, ớt, bí hồ lô... rất trúng.
Năm nào khoai mì giá cao, nông dân thu lợi 1 công hơn 3 triệu đồng. Nông dân cho biết, từ vụ lúa mùa cộng với trồng khoai mì hay hoa màu giúp nông dân có thu nhập cao...
Lai tạo giống lúa mới giúp nhà nông
Hiện nay lũ thất thường, có năm nước nổi về muộn, có năm không về ảnh hưởng tới trồng lúa mùa vì chúng cần phù sa, nguồn nước. Tuy là lúa sạch nhưng khó bán do giá cao và cũng rất kén người ăn, do vậy phải có nơi bao tiêu sản phẩm trước nhà nông mới tự tin trồng.
Thạc sĩ Lê Thanh Phong, Phó Viện trưởng Viện Biến đổi Khí hậu, Đại học An Giang có hơn 10 năm nghiên cứu, lai tạo lúa mùa. Ông giải thích, lúa mùa nổi cho gạo sạch nhưng khó bán trên thị trường.
Theo ông, do doanh nghiệp chưa đầu tư vào việc mở rộng và tiêu thụ lúa mùa do đặc điểm gạo lúa mùa màu nâu đỏ nhìn rất đẹp nhưng khi nấu cơm thì hột cơm khô cứng, khó nhai.
Thời gian qua, Viện Biến đổi Khí hậu đã nghiên cứu nhằm cho ra giống lúa mùa đáp ứng các tiêu chí thị trường quan tâm: Gạo sạch-mùi thơm-mềm cơm.
 |
Thạc sĩ Lê Thanh Phong nghiên cứu giống lúa mới |
Qua thời gian dài thử nghiệm, Viện cơ bản tạo được giống mới có mùi thơm, đang nghiên cứu thêm độ dẻo để khi nấu mềm cơm. Khi hoàn thiện, lúa mùa giống mới sẽ đưa ra cho nông dân trồng thử nghiệm rồi tiến tới sản xuất đại trà.
Khi giải được bài toán này thì vấn đề tiêu thụ lúa mùa không đáng lo. Hiện, gạo sạch và ngon vẫn được thị trường trong và ngoài nước quan tâm. Khi đó diện tích trồng lúa mùa sẽ tăng lên, không những ở tỉnh An Giang mà các tỉnh, thành phố khác, tăng thêm thu nhập bền vững cho nông dân.
Thạc sĩ Lê Thanh Phong, Phó Viện trưởng Viện Biến đổi Khí hậu, Đại học An Giang
Ủy ban nhân dân tỉnh An Giang thông tin, phấn đấu đến năm 2030, tỉnh mở rộng diện tích lúa mùa nổi lên hơn 500 ha.
Thạc sĩ Lê Thanh Phong so sánh, qua phân tích các chỉ tiêu cho thấy gạo lúa mùa chứa hàm lượng vitamin B1 và vitamin E cao hơn nhiều so với các loại gạo khác, chỉ số đường huyết trong gạo cũng rất thấp.
Ngoài ra, chúng có chứa các hợp chất hữu cơ tự nhiên đóng vai trò quan trọng trong việc phòng và hỗ trợ điều trị các bệnh về mắt, tim, phổi, bệnh xơ cứng động mạch, chống lão hóa...
Thạc sĩ Phong nhớ lại, khi ông trồng thử nghiệm lúa mùa và cao sản trên ruộng cạn, hai loài lúa khi chín cùng lúc nhưng chuột, chim trời chỉ cắn phá lúa mùa. Đây là minh chứng lúa mùa chất dinh dưỡng rất cao nên động vật vốn nhạy cảm chọn lúa ngon mà ăn.
Lúa mùa có nhiều nguồn gien phong phú. Vì thế, ông Phong mê nghiên cứu vì nếu bỏ đi hay để mai một rất uổng phí. Quan trọng nhất, giữ được nguồn gien lúa mùa sẽ giữ được phần hồn của mùa nước nổi...
