Năm 2015, bị cáo Ph.Mơ-ra-ban (sinh năm 1987, quốc tịch I-ran) bị truy tố về tội cướp giật tài sản. Tuy nhiên, cơ quan điều tra không thể hoàn tất kết luận điều tra vì không điều tra viên nào biết nói tiếng… I-ran. Tìm người phiên dịch cũng không khả thi, đến nỗi các cơ quan tố tụng phải trưng cầu phiên dịch đại sứ quán I-ran từ Hà Nội vào TP Hồ Chí Minh để làm việc với bị can và dịch thuật kết luận điều tra, cáo trạng cũng như dịch thuật tại phiên tòa. Ngoài chi phí rất tốn kém về ăn, ở, phương tiện đi lại theo yêu cầu từ phía người phiên dịch, vụ án còn bị kéo dài thời gian giải quyết do phụ thuộc vào việc bố trí lịch làm việc của người phiên dịch.
Một kiểm sát viên cho biết, thông thường các vụ án có bị can, bị cáo là người nước ngoài, khó khăn về ngôn ngữ bắt đầu ngay từ khi hành vi phạm tội bị phát hiện hoặc bắt giữ vì không phải đối tượng nào cũng giao tiếp được bằng những ngôn ngữ phổ biến. Với những trường hợp bắt quả tang theo điều 82 Bộ luật Tố tụng hình sự, đối tượng bị bắt giữ thường được giải ngay đến cơ quan công an xã, phường nơi gần nhất để lập biên bản thì việc mời người phiên dịch là sự thách đố vì công an xã không phải là cơ quan tiến hành tố tụng để có thể trưng cầu người phiên dịch hợp pháp. Công an cấp xã thường mời người phiên dịch từ các cơ sở lưu trú, trung tâm dịch thuật hỗ trợ, nhưng với những ngôn ngữ ít phổ biến, hoặc đối tượng không hợp tác, cố ý dùng tiếng địa phương thì đành “bó tay”.
Không chỉ bất đồng ngôn ngữ, ngay việc xác định nhân thân, lý lịch bị can, bị cáo người nước ngoài cũng vô cùng khó khăn, mà đây là một hoạt động quan trọng trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử và định tội. Luật quy định rõ, trong trường hợp chưa xác định những đặc điểm quan trọng về nhân thân người có hành vi phạm tội như về tuổi, tiền án, tiền sự thì được coi là vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng và phải trả hồ sơ vụ án để điều tra bổ sung. Thực tế, việc xác định nhân thân lý lịch của những người nước ngoài có hành vi phạm tội không dễ dàng, chưa kể không thể lấy hành vi phạm pháp của những người này ở nước khác (nếu có) để xác định tiền án, tiền sự theo quy định của pháp luật Việt Nam, mà chỉ xem đây là yếu tố về nhân thân để cân nhắc khi lượng hình. Các cơ quan tố tụng thường căn cứ vào thông tin từ lời khai và hộ chiếu do đối tượng cung cấp.
Trong ba năm qua, Viện Kiểm sát nhân dân (KSND) TP Hồ Chí Minh đã thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra tổng cộng 108 vụ án với 146 bị can của 25 quốc gia và vùng lãnh thổ về các tội: giết người, trộm cắp, lừa đảo chiếm đoạt tài sản, sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, mạng Internet hoặc thiết bị số thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản… Tòa án nhân dân thành phố đã tuyên tử hình bảy bị cáo, chung thân bốn bị cáo, xử phạt tám bị cáo với mức án trên 15 năm tù.
Nhiều vụ án do người nước ngoài, các tổ chức tội phạm ở nước ngoài điều hành, thực hiện hành vi phạm tội chiếm đoạt tài sản với giá trị đặc biệt lớn liên quan việc sử dụng công nghệ cao, lừa đảo qua điện thoại, thuê người Việt Nam mở tài khoản ATM tại các ngân hàng và giao thẻ này cho các đối tượng sử dụng vào việc chuyển tiền, rút tiền chiếm đoạt. Một số đối tượng còn mạo danh cán bộ của cơ quan công an, viện kiểm sát, tòa án… gọi điện thoại cho người bị hại để đe dọa tài sản mà họ đang có liên quan rửa tiền, mua bán ma túy, buôn lậu… đề nghị chuyển tiền vào các tài khoản ATM do đối tượng chỉ định để cơ quan chức năng kiểm tra, nếu không liên quan sẽ trả lại. Ngay sau khi người bị hại chuyển tiền vào tài khoản, các đối tượng lừa đảo rút hết tiền hoặc chuyển ngay qua một tài khoản khác để đối tượng chủ mưu, cầm đầu rút tiền tại nước ngoài…
Theo Phó Trưởng phòng 2 (Viện KSND TP Hồ Chí Minh) Vũ Thị Xuân Nhuệ, số lượng tội phạm là người nước ngoài ngày càng tăng cao với thủ đoạn ngày càng tinh vi, phức tạp. Do vậy, để giảm bớt khó khăn trong thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra, xét xử các vụ án có bị can, bị cáo là người nước ngoài, cần tăng cường hợp tác quốc tế trong giải quyết những vụ án đó. Các cơ quan tố tụng cần thống nhất về việc xác minh lý lịch, trích lục tiền án, tiền sự của bị can, bị cáo là người nước ngoài thì không cần ủy thác tư pháp mà chỉ thông báo bằng văn bản cho Đại sứ quán, Lãnh sự quán của quốc gia mà bị can, bị cáo có quốc tịch biết. Đồng thời, kiến nghị cho phép cơ quan tố tụng không phải trả hồ sơ điều tra bổ sung để chờ văn bản trả lời mới xét xử.
PHÓ Chánh tòa Hình sự Tòa án nhân dân TP Hồ Chí Minh Vũ Thanh Lâm cũng đề xuất cần sớm có quy định về trình tự thủ tục trưng cầu người phiên dịch. Cần thành lập trung tâm dịch thuật chuyên ngành pháp lý phục vụ cho quá trình điều tra, truy tố, xét xử các vụ án do người nước ngoài thực hiện. Liên ngành tư pháp trung ương nên sớm có văn bản hướng dẫn thống nhất trong trường hợp không thể xác minh được thân nhân, lý lịch, tiền án, tiền sự của người nước ngoài thì căn cứ vào các chứng cứ đã thu thập được để xét xử.
