Nhà cổ của Đốc Phủ sứ Nguyễn Văn Kiên (1854- 1914) là một kiến trúc tiêu biểu được nhiều du khách trong và ngoài nước tìm đến.
Bảo tàng tỉnh Tây Ninh có lưu trữ tài liệu “Lý lịch di tích kiến trúc nghệ thuật Nhà cổ Đốc Phủ sứ”, ghi: Nhà cổ tọa lạc tại số nhà 39 đường Phan Chu Trinh (phường Tân Ninh, tỉnh Tây Ninh) đã được Ủy ban nhân dân tỉnh công nhận là một trong những di tích kiến trúc nghệ thuật cấp tỉnh vào năm 2017, một mặt hướng về rạch Tây Ninh, mặt trên nhìn về hướng núi Bà Đen, có tuổi đời hơn 130 năm.
Lịch sử hồ sơ di tích có ghi: “Đốc Phủ sứ Nguyễn Văn Kiên (tên húy là Nguyễn Tâm Kiên) sinh năm 1851, quê tại tỉnh Quảng Nam. Lớn lên được gia đình cho đi du học ở Pháp sau đó trở về Việt Nam, được bổ nhiệm vào nhiều chức vụ trong bộ máy của Pháp ở Nam Kỳ: Thông ngôn, Thư ký chính, Tri huyện, Tri phủ, Đốc phủ sứ Tây Ninh, Đốc phủ sứ Mỹ Tho (do Thống đốc Đông Dương bổ nhiệm).
Ngôi nhà cổ hiện nay do anh Nguyễn Anh Kiệt (công tác tại Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Tây Ninh) là cháu sơ (đời thứ 5) kế nghiệp, gìn giữ và bảo tồn. Cổng nhà được xây bằng đá ong mầu đỏ nâu, có độ bền và rất chắc chắn, lợp hai mái ngói đỏ. Cột trụ cổng và tường rào xây dựng bằng đá ong được cắt gọt thành những viên đá và ô hộc vuông vức. Bức tường sát vách còn được chạm khắc nổi số “39” khá lớn, là địa chỉ nhà cổ.
Kiến trúc nhà cổ có nền nhà cao hơn 1m so với sân vườn, bó vỉa bằng đá xanh. Theo kinh nghiệm dân gian, chủ nhân đã cho đổ một lớp muối hạt dày 10 cm trước khi lót nền bằng gạch tàu hình lục giác. Chung quanh nhà xây tường gạch dày 40 cm kết dính bằng hồ vôi ô dước. Mái lợp ngói vảy cá. Tổng cộng nhà có 32 cột gỗ, hai hàng cột giữa nhà cao khoảng 8m, có đường kính khoảng một người ôm. Toàn bộ cột, kèo, vách, sàn cho đến bàn thờ được làm hoàn toàn bằng các loại gỗ quý.
Ngôi nhà cổ được xây dựng theo kiểu chữ "Khẩu”, dài hơn 20m, chiều rộng 12 m, có gác lửng. Tường nhà được xây bằng loại gạch nung vẫn còn tồn tại nguyên bản. Tại vị trí trang trọng nhất trong gian nhà trước là tủ thờ Đốc Phủ sứ Nguyễn Văn Kiên bằng gỗ cẩn ốc xà cừ. Các khung gỗ, phù điêu được chạm trổ cầu kỳ, lộng lẫy bao quanh bàn thờ. Phòng khách bài trí theo phong cách Tây Âu, nhưng nơi trang trọng nhất là gian thờ lại thuần Việt. Điều này cho thấy có sự giao tiếp văn hóa Đông- Tây một cách hài hòa, chọn lọc, tiếp thu cái mới nhưng vẫn giữ hồn cốt dân tộc.
Nhìn ở góc độ mỹ thuật, mặt tiền nhà cổ chạm khắc các mảng phù điêu rất sắc sảo. Ngăn cách gian nhà trước và nhà giữa là một hệ thống bao lam và liễn gồm nhiều con tiện và ô hộc được tạo tác bằng gỗ với các đồ án quy ước quen thuộc trong kiến trúc cổ, đồng thời cũng gần gũi với đời sống của người dân Việt ở Nam Bộ: Long Lân Quy Phụng, mai lan cúc trúc,… Các ô hộc được chạm khắc tỉ mỉ, sắc sảo nằm trong khung hình chữ nhật, hình vuông, hình lục giác gây cảm giác thích thú, không nhàm chán, đơn điệu.
Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Tây Ninh Nguyễn Tấn Quốc cho biết, hơn một thế kỷ qua, ngoài một phần mái ngói âm dương bị mục nát (đã được thay thế bằng tôn) những phần còn lại ngôi nhà vẫn giữ nguyên gốc. Đây là một trong những công trình kiến trúc nghệ thuật đặc sắc, rất có giá trị. Những công trình kiến trúc cổ ở Tây Ninh hiện nay còn lại không nhiều và trở thành di sản văn hóa, lưu giữ nhiều giá trị về lịch sử, mỹ thuật, kiến trúc, tín ngưỡng, phong tục tập quán của người miền trung đất Việt vào sinh cơ lập nghiệp ở vùng Đông Nam Bộ.
Trong nhiều năm qua, nhà cổ Đốc Phủ sứ đã trở thành một địa điểm văn hóa-du lịch, đón tiếp rất nhiều đoàn khách tham quan, sinh viên đến nghiên cứu, học tập. Đây cũng trở thành địa điểm du lịch, thu hút nhiều bạn trẻ đến chụp hình, quay phim đám cưới, các đoàn phim dùng làm bối cảnh. Địa điểm nhà cổ Nguyễn Văn Kiên còn là một trong những vựa bánh tráng và muối tôm đặc sản của Tây Ninh. Đến đây, du khách không chỉ được tham quan, chiêm ngưỡng vẻ đẹp của ngôi nhà mà còn có thể mua những phần đặc sản về làm quà.
Theo nhà nghiên cứu Lê Bá Giang (Trường Chính trị tỉnh Tây Ninh), Tây Ninh có 95 di tích được xếp hạng, trong đó có một di tích quốc gia đặc biệt, 26 di tích cấp quốc gia và 68 di tích cấp tỉnh. Bên cạnh đó, còn có một di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO công nhận là Nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ và 7 di sản văn hóa phi vật thể được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận.
Việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản ở Tây Ninh cần được thực hiện thường xuyên thông qua tuyên truyền giới thiệu, đồng thời cần đưa di tích gần hơn công chúng qua các tour du lịch, lễ hội ẩm thực, sáng tác báo chí cũng như bảo tồn và phát huy giá trị di sản, góp phần phát triển kinh tế-xã hội tại địa phương.
